Wat zijn de gevaren voor gebruikers?
Bij het gebruik van Ozempic en vergelijkbare middelen komen vaak ook bijwerkingen kijken. Veelvoorkomende klachten zijn misselijkheid, braken, diarree en constipatie. Dat is een gevolg van een deel van het werkingsmechanisme van semaglutide: het vertragen van de maagontlediging.
In heel extreme gevallen kan maagverlamming optreden bij het gebruik van semaglutide en liraglutide, zo blijkt uit onderzoek. Bij liraglutide werd ook een verhoogde kans op acute darmverstoppingen waargenomen. ‘Dit kan gevaarlijk zijn en vergt ziekenhuisopname’, vertelt Mireille Serlie, hoogleraar interne geneeskunde aan Amsterdam UMC en Yale University.
In de Verenigde Staten hebben gebruikers al tientallen rechtszaken aangespannen vanwege maag-darmproblemen. In een zaak tegen Novo Nordisk beweerde één vrouw dat ze door Ozempic een operatie van negen uur moest ondergaan na levensbedreigende darmbeschadiging. Een ander stelde dat haar galblaas moest worden verwijderd.
Toch zeggen medische deskundigen zich geen zorgen te maken over de veiligheid van de GLP-1 middelen. ‘Nu meer en meer mensen deze middelen gebruiken, zie je dit soort uitzonderlijke gevallen naar voren komen’, zegt hoogleraar moleculaire neuro-endocrinologie Giles Yeo van de universiteit van Cambridge. ‘Maar het is belangrijk om te onthouden dat ze zeer zeldzaam zijn, anders zouden ze in de klinische onderzoeken zijn opgepikt.’
Ook Hoogleraar Serlie relativeert de lange lijst bijwerkingen in de bijsluiters van GLP-1-middelen. ‘Geneesmiddelenbureaus als de Europese EMA zijn ongelofelijk voorzichtig.’ Als er uit onderzoeken blijkt dat er een minimale kans is dat er alvleesklierontsteking kan ontstaan, moet dat in de bijsluiter. ‘Maar uit de studies komt niet naar voren dat veel patiënten daarmee te maken krijgen.’
Medische specialisten benadrukken ook dat er nog weinig langetermijnonderzoek is gedaan naar het gebruik van GLP-1 voor iets anders dan diabetes of obesitas. ‘Voor de huidige obesitasmedicatie is onderzoek gedaan in een groep mensen met een BMI van boven de 27 met aan obesitas gerelateerde aandoeningen of mensen met een BMI boven de 30’, legt Serlie uit. ‘We hebben nauwelijks data over de veiligheid bij mensen met een veel lagere BMI die dit gebruiken om een paar kilo kwijt te raken.’
Stuk voor stuk benadrukken medische specialisten het belang van medische begeleiding bij het gebruik van GLP-1-injecties. Zo is het belangrijk dat gebruikers van deze medicatie de juiste vitamines en micronutriënten binnen krijgen, omdat ze vaak veel minder eten.
Op sociale media circuleren filmpjes van mensen die vertellen dat ze al vol zitten na een half ei. ‘Dat is extreem’, zegt Serlie. ‘Maar je moet wel in de gaten houden dat je genoeg eiwitten binnen krijgt en voldoende beweegt, anders verlies je ook veel spieren.’
Hoe dan ook blijkt uit onderzoek dat meer dan 70% van de patiënten binnen twee jaar is gestopt met GLP-1-medicatie. De redenen zijn nog niet duidelijk. ‘Dat kan om financiële redenen zijn, omdat ze de bijwerkingen onprettig vinden of om andere redenen’, zegt Serlie.
De Deense hoogleraar Jens Holst, een van de grondleggers van GLP-1-medicatie, wees in een interview met Wired op het gebrek aan eetlust en daarmee ook aan eetplezier. ‘Dat kan uiteindelijk een probleem worden, dat je leven zo ellendig saai wordt dat je het niet langer aan kunt en terug gaat naar je oude leven.’
Zijn er nog andere toepassingen?
Dat de ontdekking van het GLP-1-hormoon zou leiden tot de Ozempic-gekte van nu had de Canadese endocrinoloog Daniël Drucker, eind jaren 80 niet kunnen vermoeden. Samen met collega’s van de Amerikaanse universiteit Harvard ontdekte hij destijds dat het darmhormoon GLP-1 diabetes kon helpen bestrijden. ‘Maar mensen waren nog niet echt onder de indruk.’
De opwinding kwam pas een jaar of vijf geleden op gang, vertelt de hoogleraar inwendige geneeskunde, die nu werkzaam is bij onderzoeksinstituut Lunenfeld-Tanenbaum in Toronto. Toen drong tot de wereld door dat GLP-1 nog veel meer potentie heeft dan te helpen bij diabetes en overgewicht. ‘Er zijn verschillende onderzoeken die aantonen dat patiënten minder hartinfarcten, leverproblemen en minder beroertes hebben.’ Andere studies laten bovendien zien dat GLP-1 ook gunstige effecten heeft op chronische nierziekten en slaapapneu.
Veel van die positieve gezondheidseffecten hangen samen met het gewichtsverlies bij patiënten. ‘Maar er zijn ook aanwijzingen dat er een direct effect is van de GLP-1’, vertelt Drucker, die voor zijn onderzoeken eerder geld ontving van onder meer farmaceut Novo Nordisk. Onderzoek wijst uit dat GLP-1 leidt tot minder ontstekingen (inflammatie) in het lichaam. Chronische ontstekingen kunnen allerlei gezondheidsproblemen veroorzaken. Drucker: ‘Verminderde inflammatie lijkt de link die alle aandoeningen waarop GLP-1 effect heeft, samenbrengt.’
Veel is nog onbekend over wat GLP-1 precies teweegbrengt in het menselijk lichaam, legt internist-endocrinoloog Mireille Serlie uit. ‘Wat we inmiddels weten is dat het GLP-1-hormoon — in deze hoge dosering in afslankmedicijnen — de hersenen binnendringt in de hersenstam en de hypothalamus (die onder meer eetlust, bloeddruk en temperatuur in ons lichaam reguleert, red.). Maar je moet je voorstellen dat er heel veel hersengebieden zijn die met eten te maken hebben, en die communiceren allemaal met elkaar. Welke gebieden nu precies worden beïnvloed door het medicijn en welke gebieden door onderlinge communicatie is moeilijk te achterhalen.’
Hoogleraar Giles Yeo, die aan de universiteit van Cambridge onderzoek doet naar de connectie tussen het brein en obesitas, beaamt dat. ‘Aan de hand van gedoneerde menselijke hersenen proberen we nu alle GLP-1- en GIP-receptoren in kaart te brengen in de hersenen. Zo kunnen we in de toekomst mogelijk nog meer te weten komen over de effecten van deze middelen.’
Er zal dus nog veel meer onderzoek nodig zijn, maar wetenschappers dromen er al op los. Hoogleraar Drucker, wiens onderzoek zich nu richt op hoe GLP-1 ontstekingen beïnvloedt, wordt hoorbaar enthousiast als hij spreekt over de mogelijke implicaties voor het brein. Uit onderzoeken naar het effect op hartproblemen en uit patiëntendossiers kwam al naar voren dat GLP-1-gebruikers minder vaak dementie hebben. Een klein onderzoek in het Verenigd Koninkrijk liet zien dat het gebruik van liraglutide bij patiënten met milde alzheimer de krimp van hersenen en de cognitieve achteruitgang vermindert.
Drucker noemt die gegevens veelbelovend, al vielen de effecten van zijn eigen onderzoek bij muizen tegen. Een kanttekening die hij daarbij maakt, is dat muizen niet heel geschikte proefdieren zijn, omdat zij van nature de ziekte van Alzheimer niet ontwikkelen. Het is volgens Drucker dan ook vooral wachten op de resultaten van het grootschalige onderzoek bij mensen, uitgevoerd door Novo Nordisk. De resultaten verschijnen over iets meer dan een jaar. Hetzelfde geldt voor het onderzoek naar effecten op de ziekte van Parkinson.
Studies naar patiëntendossiers en dieronderzoeken suggereren verder dat GLP-1 ook kan helpen bij verslaving. Mensen en proefdieren die GLP-1 krijgen, nemen minder drugs, tabak of alcohol. ‘Het gaat om kleine studies’, benadrukt Drucker. ‘Al horen we uit de praktijk wel dat gebruikers zeggen: ik rook niet meer, ik drink nauwelijks nog. Hoe groot die groep is, is nog de vraag.’
Als de medicatie in de toekomst echt verschil kan maken voor dementie, parkinson én in de verslavingszorg dan kun je definitief spreken van een revolutie, vindt Drucker. ‘Toen we in 2005 goedkeuring kregen voor de behandeling van diabetes type 2 was er al een goed medicijn voor diabetes. Voor deze aandoeningen en verslavingen zijn die er niet. Dat zou echt baanbrekend zijn.’
Wat zijn de gevolgen voor de zorg?
Bij Vitalys, de kliniek tegen overgewicht die onderdeel is van het Arnhemse ziekenhuis Rijnstate, komen regelmatig mensen die vragen om Ozempic. Ze krijgen allemaal hetzelfde antwoord, zegt bariatrisch chirurg Eric Hazebroek: dat middel is alleen voor diabetespatiënten.
Internist Arianne van Bon schrijft wel andere medicatie voor bij obesitas, in combinatie met een zogeheten leefstijlinterventie en begeleiding. Daar komen nieuwe middelen te zijner tijd bij. Behandelaren zoeken naar de juiste therapie voor elke patiënt. Mensen die graag medicatie willen, willen geen maagverkleining, of komen daar niet voor in aanmerking, zegt Hazebroek.
Goede begeleiding is essentieel voor een succesvolle behandeling, en verandering van leefstijl in combinatie met de medicatie kost tijd. Dat gegeven staat grootschalig gebruik in de weg, want waar gaan die behandelaren vandaan komen? Vitalys heeft nu al wachtlijsten. ‘We hebben beperkte middelen, dus we moeten ook kijken of we met minder fysieke controles toe kunnen, en delen van het begeleidingstraject kunnen digitaliseren’, zegt internist Arianne van Bon.
Naast ziekenhuizen die zich toeleggen op het behandelen van obesitas zijn er zelfstandige behandelcentra. Die hebben zich vol op deze nieuwe markt gestort. Tussen de grootste twee, NOK en WeightWorks/Overgewicht Nederland is er een zekere wedijver om wie een nieuw middel als eerste kan aanbieden. Zij zien geen daling van het aantal maagverkleiningen door de opkomst van afslankmiddelen.
Wel maken experts zich zorgen dat veel mensen op eigen houtje op zoek gaan naar afslankmiddelen. Die worden via sociale media ruimschoots aangeboden. Riskant voor de gebruikers, want begeleiding ontbreekt en er zijn vervalsingen in omloop. En als het om Ozempic gaat, kapen onlinekopers schaarse medicijnen weg die voor diabetespatiënten bedoeld zijn. De Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd doet onderzoek naar deze praktijken.
Marloes Dankers van het Instituut Verantwoord Medicijngebruik spreekt van een ‘deels criminele markt’. Er zijn ook artsen die de middelen voorschrijven. Dat mag, maar sommigen ‘handelen niet in lijn met de voorschriften van hun beroepsgroep. Soms spelen er commerciële motieven waar je vraagtekens bij kunt zetten.’
Als behandelaar is hoogleraar obesitas Liesbeth van Rossum positief over de opkomst van afslankmiddelen. ‘We hoorden al dertig jaar dat dit eraan kwam, en nu is het dan zover. Het is heel dankbaar, want ik zie zo veel verdriet in de spreekkamer. Mensen worstelen enorm met overgewicht, en worden er op aangekeken door hun omgeving. Het is een van de laatste geaccepteerde vormen van discriminatie.’
