De afslankrevolutie: medicijnen zoals Ozempic zetten de wereld op zijn kop

De afslankrevolutie: medicijnen zoals Ozempic zetten de wereld op zijn kop

De opkomst van afslankinjecties zoals Ozempic betekent een doorbraak in de strijd tegen obesitas. De gevolgen zijn groot: in de zorg en de farmaceutische industrie, maar ook daarbuiten.

‘De nieuwe medicijnen tegen obesitas kunnen weleens de belangrijkste nieuwe technologie ter wereld worden’, zegt Jeroen van Glabbeek, bestuursvoorzitter van de beursgenoteerde automatiseerder CM.com. ‘Belangrijker dan de smartphone, blockchain of kunstmatige intelligentie.’

Het positieve effect doet zich nu al voelen bij Van Glabbeek zelf. Hij is een van de weinige Nederlanders die er publiekelijk voor uitkomt dat hij afslankinjecties gebruikt om zijn teveel aan lichaamsgewicht te bestrijden. ‘Ik hoor nu eenmaal bij die helft van de Nederlanders die overgewicht heeft’, schreef de ondernemer eerder dit jaar op LinkedIn.

Maar het effect van Ozempic en vergelijkbare medicijnen zullen volgens Van Glabbeek veel verder reiken dan zijn persoonlijke leven. De maatschappelijke impact zal verstrekkend zijn. De kosten van de gezondheidszorg zullen afnemen, landen kunnen hun schuldenlast terugdringen, de mensheid zal een minder zwaar beslag leggen op de natuur en de mensen zullen gelukkiger zijn.

Dat is allemaal toekomstmuziek. Duidelijk is nu al dat met Ozempic en andere zogenoemde GLP-1-medicijnen de kilo’s eraf vliegen, ogenschijnlijk vanzelf. Met als gevolg dat tienduizenden Nederlanders deze prikpennen gebruiken. Volgens cijfers van de Stichting Farmaceutische Kengetallen ging het in de eerste negen maanden van dit jaar om 34.000 mensen. Dat is een toename van 39% vergeleken met dezelfde periode in 2023.

Het werkelijke aantal Nederlandse gebruikers ligt waarschijnlijk veel hoger. Want niemand heeft goed zicht op het aantal mensen dat de nieuwe geneesmiddelen via internet bestelt. Verschillende online aanbieders zijn creatief in het omzeilen van de regelgeving, die bepaalt dat de medicijnen alleen op doktersvoorschrift mogen worden verstrekt. Gewoon in Dubai ophalen, is ook een optie.

Het gebruik van de middelen is omgeven met taboes. Want wie geeft graag toe dat hij of zij medicijnen nodig heeft in de strijd tegen overtollige kilo’s? Amerikanen lijken zich minder te schamen. Zodoende is bekend dat Elon Musk tot de gebruikers behoort, net als Oprah Winfrey. Volgens een recente enquête heeft inmiddels één op de acht Amerikanen korte of langere tijd een GLP-1-medicijn gebruikt.

Elon Musk verloor naar eigen zeggen 13 kilo door het gebruik van Ozempic en Wegovy.
Elon Musk verloor naar eigen zeggen 13 kilo door het gebruik van Ozempic en Wegovy. Foto: Ryan Collerd/AFP

Tot de openhartige Nederlanders behoren onder meer schrijver Robert Vuijsje en kok Herman den Blijker. Die hebben beiden verteld dat ze met behulp van de nieuwe medicijnen eindelijk serieus zijn afgevallen.

Minder succes boekte de eveneens openhartige Frans Timmermans. De voorzitter van de GroenLinks-PvdA-fractie in de Tweede Kamer vertelde onlangs in De Telegraaf dat hij in zijn Brusselse tijd Ozempic gebruikte. Bij hem hadden de injecties al snel geen effect meer. Timmermans besloot tot een ingrijpender oplossing: een maagverkleining.

Dat veel Nederlanders liever zwijgen over hun gebruik van afslankmedicatie begrijpt Van Glabbeek wel. ‘Dat moet met onze calvinistische inborst te maken hebben. We vinden dat afvallen pijn moet doen, of in de sportschool of door honger te lijden.’ Afvallen zonder pijn moet in die gedachtegang wel een trucje zijn, het kan niet waar zijn. Van Glabbeek: ‘Maar de wonderen zijn de wereld nog niet uit.’

Wat is de oorsprong van de nieuwe obesitas­medicijnen? En hoe werken ze?

Zonder het gilamonster hadden we waarschijnlijk geen nieuwe obesitasmedicijnen gehad. Het gilamonster is een hagedis die voorkomt in het zuidwesten van de Verenigde Staten en het noorden van Mexico. Het dier is giftig en kan een meter groot worden, maar wat het echt bijzonder maakt: het gilamonster kan toe met slechts drie tot vier maaltijden per jaar.

De Amerikaanse onderzoeker John Eng ontdekte begin jaren negentig dat het gif van het gilamonster een hormoon bevat dat lijkt op het menselijke GLP-1-darmhormoon (voluit: glucagon-like peptide-1). Dat was interessant, omdat het hormoon de productie van insuline vergroot en daardoor van belang kan zijn voor patiënten met diabetes type-2. Deze patiënten kampen veelal met een tekort aan insuline.

Het voordeel van het hormoon van het gilamonster is dat dit in de maag veel minder snel wordt afgebroken dan bij GLP-1 het geval is. Het biedt daardoor een veel betere basis voor de ontwikkeling van een geneesmiddel, zo realiseerde Eng zich. Uiteindelijk bracht Eli Lilly in samenwerking met het biotechbedrijf Amylin Pharmaceuticals in 2005 het eerste GLP-1-vervangende medicijn op de markt, bestemd voor patiënten met diabetes.

Het gilamonster houdt het maanden vol op één maaltijd.
Het gilamonster houdt het maanden vol op één maaltijd. Foto: Milan Zygmunt/Getty

Al langer was bekend dat GLP-1 nog een effect had, namelijk het onderdrukken van de eetlust en het vertragen van de spijsvertering in de maag. En die effecten bieden een geweldig nieuw perspectief voor mensen met overgewicht, zegt hoogleraar obesitas en internist Liesbeth van Rossum. ‘Obesitas wordt vaak neergezet als een leefstijlprobleem, maar de oorzaken zijn breder, bijvoorbeeld ook psychosociaal of medisch. Als iemand eenmaal overgewicht heeft, is het echt een ziekte.’

Van Rossum: ‘Vetweefsel is een orgaan dat hormonen produceert en veel communiceert met de hersenen. Bij iemand met overgewicht zijn deze mechanismen verstoord. Afslankmiddelen herstellen een deel dat disfunctioneert.’ Uiteindelijk bleek pas in 2021 onomstotelijk dat patiënten met overgewicht effectief kunnen afvallen met het GLP-1-medicijn Ozempic van Novo Nordisk. Het gewichtsverlies bij langdurig gebruik liep op tot gemiddeld 15%. Het was het begin van een hype die tot de dag van vandaag aanhoudt.

Patiënten kunnen het medicijn zelf toedienen, met behulp van een prikpen. Die bevat vier doses voor een wekelijkse injectie en gaat dus een maand mee. Voor de behandeling van obesitas is in principe meestal 2,4 mg nodig en dat kost circa €235 per maand. Sinds kort is ook Mounjaro van Eli Lilly in Nederland verkrijgbaar. De prijs in de apotheek bedraagt €250 tot €350 per maand, afhankelijk van de dosering.

Tijdens het eten komt in de darmen GLP-1 vrij. Dit hormoon zorgt niet alleen voor de regulering van de suikerspiegel in het bloed, maar vertraagt ook de lediging van de maag en vermindert de eetlust via de hersenen.

Dit remmend effect kan kunstmatig worden opgewekt door diabetesmedicijnen zoals Ozempic toe te dienen. De werkzame stof in deze medicijnen, semaglutide, bootst het gedrag van het GLP-1-hormoon na.

Hierdoor wordt het gevoel van honger onderdrukt, wat bij langdurig gebruik uiteindelijk leidt tot gewichtsverlies. Uit een grote wetenschappelijke studie bleek dat gebruikers in anderhalf jaar tijd gemiddeld 15% afvielen.

Waarom betekent de opkomst van afslank­middelen een revolutie?

Heel lang leek overgewicht een groeiend probleem zonder oplossing. In de afgelopen dertig jaar is het aantal volwassenen wereldbewoners met obesitas meer dan verdubbeld, naar 40%. Bij jongeren was zelfs sprake van een verdriedubbeling (meisjes) of verviervoudiging (jongens).

De gevolgen voor de zorg zijn groot: obesitas veroorzaakt of verergert meer dan tweehonderd aandoeningen. Begin 2022 berekenden onderzoekers van de Universiteit Maastricht dat overgewicht en obesitas de Nederlandse maatschappij elk jaar meer dan €79 mrd kosten.

Dankzij GLP-1-medicatie gloort er voor het eerst hoop aan de horizon. In de Verenigde Staten, waar het gebruik van deze middelen al behoorlijk is ingeburgerd, nemen de obesitascijfers voor het eerst in vijftig jaar voorzichtig af. ‘Een monumentaal keerpunt’, jubelde de zakenkrant Financial Times.

Niet iedereen is net zo enthousiast: critici wijzen op de hoge kosten van eetlustremmers, die de bestaande gezondheidskloof tussen arm en rijk verder zullen vergroten. Anderen zien in de opkomst van Ozempic het ultieme voorbeeld van symptoombestrijding: gaan we onze ongezonde leefstijl nu werkelijk te lijf met medicijnen?

In de medische hoek ziet men vooral de enorme potentie van afvalinjecties, vooral onder dokters die obesitaspatiënten behandelen. Hun verwachting: tenzij er nog ernstige bijwerkingen aan het licht komen — bijvoorbeeld door langdurig gebruik — zullen eetlustremmers de wereld op zijn kop zetten.

De aandelenkoers van GLP-1-producenten Novo Nordisk en Eli Lilly is de afgelopen jaren explosief gestegen, maar de economische gevolgen van de afslankrevolutie zijn nog veel groter. De opkomst van eetlustremmers kan hele sectoren ontwrichten, van de voedingsindustrie tot de horeca, stelt zakenbank Barclays. GLP-1-gebruikers gooien bijvoorbeeld minder boodschappen in hun mandje; uit een Amerikaanse enquete blijkt dat zij 11% minder afrekenen bij de kassa. Supermarktketen Walmart ziet dit nu al gebeuren.

Uiteindelijk kan de opkomst van eetlustremmers zelfs de arbeidsproductiviteit verhogen. Zonder ‘poortziekte’ obesitas blijven werknemers immers gemiddeld langer gezond. Zo transformeert Ozempic niet alleen de buikomtrek van zijn gebruikers, maar ook de contouren van de economie.

Wie verdienen aan de afslank­revolutie?

De grote winnaars zijn Novo Nordisk en Eli Lilly. Deze twee farmaceutische bedrijven hebben hun beurswaarde omhoog zien schieten dankzij het succes van hun afslankmiddelen. Novo Nordisk is met een waarde van circa €350 mrd het waardevolste beursgenoteerde bedrijf van Europa. Eli Lilly is twee keer zoveel waard, en is daarmee veruit het waardevolste farmaconcern ter wereld.

De verkoopcijfers zijn ook indrukwekkend. Eli Lilly verkocht in de eerste negen maanden van dit jaar voor $11 mrd aan Mounjaro en Zepbound, de medicijnen die zowel voor de behandeling van diabetes als obesitas zijn goedgekeurd. Dat was bijna vier keer zoveel als in dezelfde periode in 2023. Deze groei is hoofdzakelijk toe te schrijven aan patiënten met overgewicht.

Novo Nordisk bracht zijn GLP-1-medicijnen eerder op de markt en is daarmee vooralsnog marktleider. Het grote verkoopsucces is Ozempic. Dat zal dit jaar naar verwachting goed zijn voor een omzet van €15,1 mrd. Daarmee is Ozempic op dit moment het op een na best verkochte medicijn ter wereld. Alleen de immuuntherapie Keytruda tegen kanker, van farmaconcern Merck & Co, is groter.

Ozempic is officieel alleen bedoeld voor patiënten met diabetes. Het GLP-1-medicijn van Novo Nordisk tegen obesitas heet Wegovy en bevat dezelfde werkzame stof (semaglitude) als Ozempic. Wegovy is later op de markt gekomen. De verkoopinkomsten uit het medicijn kwamen in de eerste negen maanden van dit jaar uit op ruim €5 mrd.

Het verkoopsucces leidt tot imposante winstmarges bij beide bedrijven. Novo Nordisk zal dit jaar naar verwachting een omzet boeken van €38,5 mrd en een nettowinst van €13,7 mrd. Eli Lilly komt waarschijnlijk uit op een omzet van €42 mrd en een winst van €11,2 mrd.

Als beide bedrijven niet met een gebrek aan productiecapaciteit hadden gekampt, waren de omzet en de winst nog veel hoger. Tegen de geëxplodeerde vraag viel aanvankelijk niet op te produceren. Novo Nordisk probeerde zelfs de nieuwe vraag naar Ozempic af te remmen, omdat er een tekort was ontstaan voor patiënten met diabetes die het medicijn al langer gebruikten.

Novo Nordisk en Eli Lilly kunnen naar eigen zeggen inmiddels aan alle vraag voldoen, of in ieder geval aan vrijwel alle vraag. Dat is te danken aan de miljarden die ze afgelopen jaren hebben geïnvesteerd in uitbreiding van hun productiecapaciteit.

Krijgen Eli Lilly en Novo Nordisk concurrentie?

Het succes van de twee afslankreuzen is andere farmabedrijven niet ontgaan. Zeker twintig bedrijven zijn ver gevorderd met de ontwikkeling van eigen obesitasmedicijnen en testen die ook al op patiënten, zo stelde de zakenbank Van Lanschot Kempen eerder dit jaar vast. Onder die bedrijven zijn grootmachten als Amgen, Pfizer en Roche, maar ook een groot aantal biotechbedrijven met namen als Aardvark, Viking en Zealand Pharma. Nederlandse bedrijven ontbreken in de lijst.

De nieuwkomers hopen dat hun middel effectiever is (Roche mikt op 25% gewichtsverlies), gemakkelijker kan worden toegediend of minder bijwerkingen heeft. Maar ze hebben een grote achterstand. Novo Nordisk en Eli Lilly zijn ver gevorderd met de introductie van nóg effectievere medicijnen.

Heeft Mounjaro van Eli Lilly een dubbel werkingsmechanisme, dat aangrijpt op twee darmhormonen? Dan zet Novo Nordisk in op snelle goedkeuring van CagriSema, dat een drievoudig werkingsmechanisme heeft. Eli Lilly heeft zijn antwoord ook al klaar. Het bedrijf werkt aan een eigen drieklapper met de stofnaam retatrutide.

Novo Nordisk en Eli Lilly zijn ver gevorderd met de introductie van nóg effectievere afslankmedicijnen.
Novo Nordisk en Eli Lilly zijn ver gevorderd met de introductie van nóg effectievere afslankmedicijnen. Foto: Carsten Snejbjerg/Bloomberg

Gunstig voor de nieuwkomers is dat de eerste patenten op semaglutide (de werkzame stof in Ozempic en Wegovy) binnen afzienbare tijd vervallen. Al in 2026 in Brazilië, India en China, in Europa en Japan in 2031 en in de VS in 2032. Patenten op de minder effectieve GLP-1 medicijnen Saxenda en Victoza zijn zelfs al verlopen. Daardoor konden het Israëlische Teva Pharmaceutical Industries en het Britse Hikma Pharmaceuticals afgelopen jaar een generieke variant op de markt brengen.

Bovendien zullen er nieuwe variaties van GLP-1-agonisten op de markt komen. ‘Er wordt al gewerkt aan honderden verschillende middelen’, vertelt hoogleraar obesitas Liesbeth van Rossum. Die nieuwe medicijnen moeten nog wel door jarenlange onderzoeken, maar de meeste zijn al even in de maak. Volgens Van Lanschot Kempen zijn er buiten Eli Lilly en Novo Nordisk al drie farmaceuten die met hun eigen GLP-1-medicijnen in de voorlaatste testfase zitten.

Volgens farma-analist Suzanne van Voorthuizen van Van Lanschot Kempen is er ruimte voor nieuwe spelers. 'Uiteindelijk is obesitas een heel grote markt met allerlei soorten patiënten en problemen. Dus je hebt allerlei manieren waarop je de medicijnen kan wegzetten in de markt.’

Hoe ziet het afslankmiddel van de toekomst eruit?

Naast GLP-1 medicijnen voor andere indicaties wordt er door farmabedrijven ook hard gewerkt aan steeds effectievere varianten. Die bijvoorbeeld tot meer gewichtsverlies leiden, langer werken of makkelijker toe te dienen zijn, legt hoogleraar inwendige geneeskunde Mireille Serlie uit. Pfizer werkt bijvoorbeeld aan een afslankmedicijn in pilvorm en de farmaceut is niet de enige. Zo’n pilvorm kan de markt verder doen groeien, denkt Serlie. ‘Hopelijk wordt het daarmee goedkoper en makkelijker voor patiënten.’

‘Uiteindelijk zal de markt veel meer gesegmenteerd worden’, denkt farma-analist Van Voorthuizen. ‘Obesitas is een heel grote markt met honderd soorten patiënten. De een heeft hartproblemen, de ander last van leververvetting. Dus er zijn ook talloze manieren om de medicijnen weg te zetten.’ Die marktsegmentatie is goed voor de zorg, denkt Serlie. ‘Als al die nieuwe middelen straks op de markt komen, moeten we veel meer gaan nadenken over welke behandeling past bij welke patiënt. Bij een te hoge bloeddruk krijgt ook niet iedereen hetzelfde medicijn.’

Medicijnen zoals Omzempic moeten nog nu worden geïnjecteerd, maar farmaceuten werken ook aan een pil.
Medicijnen zoals Omzempic moeten nog nu worden geïnjecteerd, maar farmaceuten werken ook aan een pil. Foto: Steve Christo/Corbis

Naast de orale middelen zullen er volgens Van Voorthuizen de komende jaren nog twee belangrijke stromingen zijn in de obesitasmarkt: alternatieve mechanismen die niet via GLP-1 werken (zogeheten Amylin-analogen in het bijzonder) en producten die focussen op de kwaliteit van het gewichtsverlies. ‘Je ziet nu dat patiënten zowel vet als spiermassa verliezen en dat als ze stoppen er vooral vetmassa weer aankomt. Voor farmaceuten is het dus belangrijk om die werking te verbeteren.’

Komt er — eenmaal goedkoper, krachtiger en veelzijdiger — dan een tijd waarin iedereen een eigen variant van dit ‘wondermiddel’ gebruikt? ‘Het is nog wat prematuur om dat te zeggen’, aldus Daniël Drucker, hoogleraar inwendige geneeskunde aan de Universiteit van Toronto. ‘Maar de vooruitzichten zijn heel, heel interessant. Als bijvoorbeeld blijkt dat GLP-1 écht kan helpen tegen Alzheimer of Parkinson? Dan zal de discussie wel op gang komen.’

Zal meer concurrentie leiden tot lagere prijzen?

De komst van nieuwe spelers is goed nieuws voor patiënten, denkt hoogleraar gezondheidseconomie Xander Koolman van de Vrije Universiteit Amsterdam. Als er meer concurrentie komt, worden GLP-1-middelen mogelijk ook betaalbaarder.

De generieke medicijnen die tot nu toe op de markt zijn gekomen, zijn ook goedkoper dan het origineel. Zo kost een dosis liraglutide die Teva dit jaar introduceerde $470, waar het origineel — Victoza van Novo Nordisk — ruim $543 kost. Dat komt neer op een prijsdaling van ruim 13%, veel minder dan gebruikelijk. Gemiddeld zijn generieke medicijnen twee jaar na de introductie 85% goedkoper, blijkt uit cijfers van de Stichting Farmaceutische Kerngetallen.

Farma-analist Suzanne van Voorthuizen heeft wel een verklaring voor het relatief kleine prijsverschil bij generieke liraglutide. GLP-1-middelen zijn ingewikkelder om te maken dan veel andere medicijnen. De productiekosten zullen daardoor altijd relatief hoog blijven. Van Voorthuizen maakt de vergelijking met zogeheten biologische medicijnen, die zijn gemaakt met levende organismen. ‘Daarvan is bekend dat de prijsdaling bij generieke versies tientallen procenten is, geen 80 à 90%.’

Een recente studie van Yale en Harvard-onderzoekers laat wel zien dat de productieprijs van semaglutide-injecties minder dan $5 is. Toch zul je het niet snel voor die prijs in de apotheek zien liggen, denkt Van Voorthuizen van Van Lanschot Kempen. ‘Farmaceuten moeten — net als elk bedrijf — een stuk meer dan alleen productiekosten dekken en het is ook heel belangrijk om te blijven investeren in onderzoek en innovatie.’ Nieuwe spelers hopen bovendien betere of andere varianten op de markt te brengen. ‘Dan kunnen ze juist een hogere prijs vragen.’

Toch is het van belang dat de middelen betaalbaar zijn, denkt Van Voorthuizen. ‘Gezien de enorme potentie van deze middelen en impact op de zorg in zijn geheel is het verbreden van de toegang belangrijk. Uiteindelijk wil je een optimaal prijspunt vinden waarmee je zoveel mogelijk nut uit de medicijnen haalt.’

Gezondheidseconoom Koolman sluit zich daarbij aan. ‘Nu zie je dat een behandeling in Nederland al snel een paar duizend euro per jaar kost. Dat is lang niet voor iedereen weggelegd.’ Lagere prijzen en meer aanbod kunnen bovendien de veiligheid ten goede komen.

Nu gaan veel mensen nog zwarte markt op om aan de middelen te komen en online is er een wildgroei aan webshops die de afslankmedicijnen (illegaal) verkopen. De Nederlandse Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd (IGJ) waarschuwde eerder in het FD al voor de gezondheidsrisico’s die daarmee gepaard gaan. ‘Middelen kunnen vervalst zijn, verontreinigingen bevatten of de verkeerde dosering.’

Met meer concurrentie komt bovendien meer onderzoeksdata. Een inventarisatie van de bestaande onderzoeken liet eerder zien dat witte vrouwen van middelbare leeftijd met obesitas nu nog oververtegenwoordigd zijn in klinische onderzoeken naar GLP-1 medicijnen. ‘Terwijl in de praktijk allerlei mensen deze middelen gebruiken’, vertelt UvA-hoogleraar inwendige geneeskunde Mireille Serlie.

Nieuwe varianten en onderzoeken leveren mogelijk meer data op over de resultaten bij ondervertegenwoordigde groepen zoals mannelijke, zwarte of oudere obesitaspatiënten. Belangrijk, zegt Serlie, want er is veel nuance. ‘Gewichtstoename werkt na de menopauze bijvoorbeeld heel anders dan daarvoor.’

Wat zijn de gevaren voor gebruikers?

Bij het gebruik van Ozempic en vergelijkbare middelen komen vaak ook bijwerkingen kijken. Veelvoorkomende klachten zijn misselijkheid, braken, diarree en constipatie. Dat is een gevolg van een deel van het werkingsmechanisme van semaglutide: het vertragen van de maagontlediging.

In heel extreme gevallen kan maagverlamming optreden bij het gebruik van semaglutide en liraglutide, zo blijkt uit onderzoek. Bij liraglutide werd ook een verhoogde kans op acute darmverstoppingen waargenomen. ‘Dit kan gevaarlijk zijn en vergt ziekenhuisopname’, vertelt Mireille Serlie, hoogleraar interne geneeskunde aan Amsterdam UMC en Yale University.

In de Verenigde Staten hebben gebruikers al tientallen rechtszaken aangespannen vanwege maag-darmproblemen. In een zaak tegen Novo Nordisk beweerde één vrouw dat ze door Ozempic een operatie van negen uur moest ondergaan na levensbedreigende darmbeschadiging. Een ander stelde dat haar galblaas moest worden verwijderd.

Toch zeggen medische deskundigen zich geen zorgen te maken over de veiligheid van de GLP-1 middelen. ‘Nu meer en meer mensen deze middelen gebruiken, zie je dit soort uitzonderlijke gevallen naar voren komen’, zegt hoogleraar moleculaire neuro-endocrinologie Giles Yeo van de universiteit van Cambridge. ‘Maar het is belangrijk om te onthouden dat ze zeer zeldzaam zijn, anders zouden ze in de klinische onderzoeken zijn opgepikt.’

Ook Hoogleraar Serlie relativeert de lange lijst bijwerkingen in de bijsluiters van GLP-1-middelen. ‘Geneesmiddelenbureaus als de Europese EMA zijn ongelofelijk voorzichtig.’ Als er uit onderzoeken blijkt dat er een minimale kans is dat er alvleesklierontsteking kan ontstaan, moet dat in de bijsluiter. ‘Maar uit de studies komt niet naar voren dat veel patiënten daarmee te maken krijgen.’

De lijst van mogelijke bijwerkingen door het gebruik van afslankmedicijnen is lang.
De lijst van mogelijke bijwerkingen door het gebruik van afslankmedicijnen is lang. Bron: EMA

Medische specialisten benadrukken ook dat er nog weinig langetermijnonderzoek is gedaan naar het gebruik van GLP-1 voor iets anders dan diabetes of obesitas. ‘Voor de huidige obesitasmedicatie is onderzoek gedaan in een groep mensen met een BMI van boven de 27 met aan obesitas gerelateerde aandoeningen of mensen met een BMI boven de 30’, legt Serlie uit. ‘We hebben nauwelijks data over de veiligheid bij mensen met een veel lagere BMI die dit gebruiken om een paar kilo kwijt te raken.’

Stuk voor stuk benadrukken medische specialisten het belang van medische begeleiding bij het gebruik van GLP-1-injecties. Zo is het belangrijk dat gebruikers van deze medicatie de juiste vitamines en micronutriënten binnen krijgen, omdat ze vaak veel minder eten.

Op sociale media circuleren filmpjes van mensen die vertellen dat ze al vol zitten na een half ei. ‘Dat is extreem’, zegt Serlie. ‘Maar je moet wel in de gaten houden dat je genoeg eiwitten binnen krijgt en voldoende beweegt, anders verlies je ook veel spieren.’

Sociale media staan vol verhalen van gebruikers die afslankmedicijnenen de hemel inprijzen.
Sociale media staan vol verhalen van gebruikers die afslankmedicijnenen de hemel inprijzen. Screenshot: TikTok

Hoe dan ook blijkt uit onderzoek dat meer dan 70% van de patiënten binnen twee jaar is gestopt met GLP-1-medicatie. De redenen zijn nog niet duidelijk. ‘Dat kan om financiële redenen zijn, omdat ze de bijwerkingen onprettig vinden of om andere redenen’, zegt Serlie.

De Deense hoogleraar Jens Holst, een van de grondleggers van GLP-1-medicatie, wees in een interview met Wired op het gebrek aan eetlust en daarmee ook aan eetplezier. ‘Dat kan uiteindelijk een probleem worden, dat je leven zo ellendig saai wordt dat je het niet langer aan kunt en terug gaat naar je oude leven.’

Zijn er nog andere toepassingen?

Dat de ontdekking van het GLP-1-hormoon zou leiden tot de Ozempic-gekte van nu had de Canadese endocrinoloog Daniël Drucker, eind jaren 80 niet kunnen vermoeden. Samen met collega’s van de Amerikaanse universiteit Harvard ontdekte hij destijds dat het darmhormoon GLP-1 diabetes kon helpen bestrijden. ‘Maar mensen waren nog niet echt onder de indruk.’

De opwinding kwam pas een jaar of vijf geleden op gang, vertelt de hoogleraar inwendige geneeskunde, die nu werkzaam is bij onderzoeksinstituut Lunenfeld-Tanenbaum in Toronto. Toen drong tot de wereld door dat GLP-1 nog veel meer potentie heeft dan te helpen bij diabetes en overgewicht. ‘Er zijn verschillende onderzoeken die aantonen dat patiënten minder hartinfarcten, leverproblemen en minder beroertes hebben.’ Andere studies laten bovendien zien dat GLP-1 ook gunstige effecten heeft op chronische nierziekten en slaapapneu.

Daniël Drucker ontdekte in de jaren 80 dat GLP-1 diabetes kon helpen bestrijden.
Daniël Drucker ontdekte in de jaren 80 dat GLP-1 diabetes kon helpen bestrijden. Foto: University of Toronto

Veel van die positieve gezondheidseffecten hangen samen met het gewichtsverlies bij patiënten. ‘Maar er zijn ook aanwijzingen dat er een direct effect is van de GLP-1’, vertelt Drucker, die voor zijn onderzoeken eerder geld ontving van onder meer farmaceut Novo Nordisk. Onderzoek wijst uit dat GLP-1 leidt tot minder ontstekingen (inflammatie) in het lichaam. Chronische ontstekingen kunnen allerlei gezondheidsproblemen veroorzaken. Drucker: ‘Verminderde inflammatie lijkt de link die alle aandoeningen waarop GLP-1 effect heeft, samenbrengt.’

Veel is nog onbekend over wat GLP-1 precies teweegbrengt in het menselijk lichaam, legt internist-endocrinoloog Mireille Serlie uit. ‘Wat we inmiddels weten is dat het GLP-1-hormoon — in deze hoge dosering in afslankmedicijnen — de hersenen binnendringt in de hersenstam en de hypothalamus (die onder meer eetlust, bloeddruk en temperatuur in ons lichaam reguleert, red.). Maar je moet je voorstellen dat er heel veel hersengebieden zijn die met eten te maken hebben, en die communiceren allemaal met elkaar. Welke gebieden nu precies worden beïnvloed door het medicijn en welke gebieden door onderlinge communicatie is moeilijk te achterhalen.’

Hoogleraar Giles Yeo, die aan de universiteit van Cambridge onderzoek doet naar de connectie tussen het brein en obesitas, beaamt dat. ‘Aan de hand van gedoneerde menselijke hersenen proberen we nu alle GLP-1- en GIP-receptoren in kaart te brengen in de hersenen. Zo kunnen we in de toekomst mogelijk nog meer te weten komen over de effecten van deze middelen.’

Er zal dus nog veel meer onderzoek nodig zijn, maar wetenschappers dromen er al op los. Hoogleraar Drucker, wiens onderzoek zich nu richt op hoe GLP-1 ontstekingen beïnvloedt, wordt hoorbaar enthousiast als hij spreekt over de mogelijke implicaties voor het brein. Uit onderzoeken naar het effect op hartproblemen en uit patiëntendossiers kwam al naar voren dat GLP-1-gebruikers minder vaak dementie hebben. Een klein onderzoek in het Verenigd Koninkrijk liet zien dat het gebruik van liraglutide bij patiënten met milde alzheimer de krimp van hersenen en de cognitieve achteruitgang vermindert.

Giles Yeo doet onderzoek naar de connectie tussen het brein en obesitas.
Giles Yeo doet onderzoek naar de connectie tussen het brein en obesitas. Foto: Simone Padovani/Getty Images

Drucker noemt die gegevens veelbelovend, al vielen de effecten van zijn eigen onderzoek bij muizen tegen. Een kanttekening die hij daarbij maakt, is dat muizen niet heel geschikte proefdieren zijn, omdat zij van nature de ziekte van Alzheimer niet ontwikkelen. Het is volgens Drucker dan ook vooral wachten op de resultaten van het grootschalige onderzoek bij mensen, uitgevoerd door Novo Nordisk. De resultaten verschijnen over iets meer dan een jaar. Hetzelfde geldt voor het onderzoek naar effecten op de ziekte van Parkinson.

Studies naar patiëntendossiers en dieronderzoeken suggereren verder dat GLP-1 ook kan helpen bij verslaving. Mensen en proefdieren die GLP-1 krijgen, nemen minder drugs, tabak of alcohol. ‘Het gaat om kleine studies’, benadrukt Drucker. ‘Al horen we uit de praktijk wel dat gebruikers zeggen: ik rook niet meer, ik drink nauwelijks nog. Hoe groot die groep is, is nog de vraag.’

Als de medicatie in de toekomst echt verschil kan maken voor dementie, parkinson én in de verslavingszorg dan kun je definitief spreken van een revolutie, vindt Drucker. ‘Toen we in 2005 goedkeuring kregen voor de behandeling van diabetes type 2 was er al een goed medicijn voor diabetes. Voor deze aandoeningen en verslavingen zijn die er niet. Dat zou echt baanbrekend zijn.’

Wat zijn de gevolgen voor de zorg?

Bij Vitalys, de kliniek tegen overgewicht die onderdeel is van het Arnhemse ziekenhuis Rijnstate, komen regelmatig mensen die vragen om Ozempic. Ze krijgen allemaal hetzelfde antwoord, zegt bariatrisch chirurg Eric Hazebroek: dat middel is alleen voor diabetespatiënten.

Internist Arianne van Bon schrijft wel andere medicatie voor bij obesitas, in combinatie met een zogeheten leefstijlinterventie en begeleiding. Daar komen nieuwe middelen te zijner tijd bij. Behandelaren zoeken naar de juiste therapie voor elke patiënt. Mensen die graag medicatie willen, willen geen maagverkleining, of komen daar niet voor in aanmerking, zegt Hazebroek.

Goede begeleiding is essentieel voor een succesvolle behandeling, en verandering van leefstijl in combinatie met de medicatie kost tijd. Dat gegeven staat grootschalig gebruik in de weg, want waar gaan die behandelaren vandaan komen? Vitalys heeft nu al wachtlijsten. ‘We hebben beperkte middelen, dus we moeten ook kijken of we met minder fysieke controles toe kunnen, en delen van het begeleidingstraject kunnen digitaliseren’, zegt internist Arianne van Bon.

Van Ozempic en Wegovy zijn vervalsingen in omloop, veelal via sociale media aangeboden.
Van Ozempic en Wegovy zijn vervalsingen in omloop, veelal via sociale media aangeboden. Foto: Carsten Snejbjerg/Bloomberg

Naast ziekenhuizen die zich toeleggen op het behandelen van obesitas zijn er zelfstandige behandelcentra. Die hebben zich vol op deze nieuwe markt gestort. Tussen de grootste twee, NOK en WeightWorks/Overgewicht Nederland is er een zekere wedijver om wie een nieuw middel als eerste kan aanbieden. Zij zien geen daling van het aantal maagverkleiningen door de opkomst van afslankmiddelen.

Wel maken experts zich zorgen dat veel mensen op eigen houtje op zoek gaan naar afslankmiddelen. Die worden via sociale media ruimschoots aangeboden. Riskant voor de gebruikers, want begeleiding ontbreekt en er zijn vervalsingen in omloop. En als het om Ozempic gaat, kapen onlinekopers schaarse medicijnen weg die voor diabetespatiënten bedoeld zijn. De Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd doet onderzoek naar deze praktijken.

Marloes Dankers van het Instituut Verantwoord Medicijngebruik spreekt van een ‘deels criminele markt’. Er zijn ook artsen die de middelen voorschrijven. Dat mag, maar sommigen ‘handelen niet in lijn met de voorschriften van hun beroepsgroep. Soms spelen er commerciële motieven waar je vraagtekens bij kunt zetten.’

Als behandelaar is hoogleraar obesitas Liesbeth van Rossum positief over de opkomst van afslankmiddelen. ‘We hoorden al dertig jaar dat dit eraan kwam, en nu is het dan zover. Het is heel dankbaar, want ik zie zo veel verdriet in de spreekkamer. Mensen worstelen enorm met overgewicht, en worden er op aangekeken door hun omgeving. Het is een van de laatste geaccepteerde vormen van discriminatie.’

Hoe kunnen afslank­middelen de economie veranderen?

Ozempic-gebruikers zitten langer vol en eten daardoor niet alleen minder, maar ook anders. In de supermarkt gooien ze opvallend weinig zoete, zoute en vette producten in hun mandje, omdat die simpelweg te zwaar op de maag liggen.

Eén probleem, voor fabrikanten althans: in de afgelopen dertig jaar heeft de voedingsindustrie zich nu juist gespecialiseerd in het zoeter, zouter en vetter maken van producten, zodat mensen blijven dooreten en bedrijven meer verkopen. GLP-1-medicatie dwingt bedrijven om die strategie te herzien, van levensmiddelenreus Unilever tot fastfoodketen McDonald’s.

Fastfoodketens zoals Burger King zullen hun strategie moeten herzien.
Fastfoodketens zoals Burger King zullen hun strategie moeten herzien. Foto: Jan Boeve/ANP

Bij Amerikaanse voedingsinnovatiebedrijven staat de telefoon momenteel roodgloeiend, omdat de levensmiddelensector naarstig producten zoekt die de GLP-1-klant bevalt. Vooral lichtverteerbare, gezonde en/of eiwitrijke tussendoortjes gooien hoge ogen, in kleinere verpakkingen.

Op het eerste gezicht zitten sportscholen in het hoekje waar het pijn gaat doen, maar in de praktijk valt dat vooralsnog erg mee. Door deze middelen vliegen de kilo’s er namelijk in zo’n rap tempo af, dat gebruikers ook veel spiermassa verliezen. Niet voor niets gaat het op sociale media geregeld over bijwerkingen als Ozempic face en Ozempic butt: een ingevallen gezicht en uitgezakte billen. Sportscholen zullen hierop moeten inspelen door hun locaties anders in te richten, zeggen analisten: meer ruimte voor krachttraining en minder voor cardio-apparaten die zijn gericht op afvallen. Vaarwel ellenlange rijen met loopbanden.

Op de beurs sorteert de opkomst van eetlustremmers overigens nu al effect. Aandelen in dieetbedrijf Weight Watchers verloren dit jaar bijna 90% van hun waarde. Oprah Winfrey nam afscheid als boegbeeld van het iconische bedrijf, dat niet meer bij haar past nu ze Ozempic gebruikt. Uiteindelijk sloot Weight Watchers zich aan bij de winnende partij: in de VS verkoopt het bedrijf nu zelf generieke eetlustremmers — iets dat daar is toegestaan in tijden van tekorten.

Ook voedingsconcerns Nestlé en Danone merken dat de afslankhype hun resultaten raakt. Zo ziet het Zwitserse Nestlé supplementen die helpen tegen de bijwerkingen van eetlustremmers (goed voor €1,6 mrd omzet) de schappen uitvliegen. Denk aan pillen die spijsverteringsproblemen verminderen en eiwitrijke supplementen, die helpen bij het behoud van spiermassa. Volgens een topman van het Franse Danone is eiwitrijke yoghurt momenteel niet aan te slepen, mede dankzij klanten die zichzelf injecteren met GLP-1.

In de verdere toekomst kan vrijwel ieder bedrijf dat op de een of andere manier met grondstoffen werkt een effect verwachten van een wereldbevolking die massaal minder weegt. De kledingindustrie kan toe met minder katoen en polyester, de luchtvaart met minder liters kerosine. Zo kan één middel het bedrijfsleven behoorlijk op zijn kop zetten.

Blijft Ozempic een medicijn voor de rijken?

Vooralsnog vergoeden zorgverzekeraars obesitasmedicijnen beperkt. Op advies van Zorginstituut Nederland besloot het ministerie van Volksgezondheid in 2022 de middelen Mysimba en Saxenda onder voorwaarden en voor een specifieke groep patiënten toe te laten tot het basispakket. Als het aan het Zorginstituut ligt, weert de minister het veel effectievere Wegovy voorlopig helemaal uit het basispakket. Wanneer het definitieve besluit valt, kan een VWS-woordvoerder niet zeggen.

Voor het Zorginstituut is er nog te weinig duidelijk over de langetermijneffecten van Wegovy. Dat maakt het lastig te bepalen of het middel ‘kosteneffectief’ is. Ook wijst de overheidsadviseur op de wereldwijde tekorten aan de werkzame stof semaglutide. Het Zorginstituut becijfert dat de uitgaven aan Wegovy (in een extreem scenario) zouden kunnen oplopen tot €1,3 mrd per jaar. Omdat de bedragen in potentie enorm zijn, pleit de instelling voor een breed maatschappelijk debat over de aanpak van overgewicht.

Tijn Kool, hoogleraar passende zorg aan het Radboudumc, ‘fronste zijn wenkbrauwen wel even’ bij het lezen van het advies. Bij nadere beschouwing onderschrijft hij de oproep tot debat van het Zorginstituut. ‘De vraag is: moet alles wel wat kan? Is dit meer dan een snelle oplossing, en kunnen we ons die als samenleving veroorloven?’

Dat afslankmiddelen in ieder geval op de korte termijn goed werken, betwist eigenlijk niemand. Apotheker Marloes Dankers van het Instituut Verantwoord Medicijngebruik vraagt zich wel af of het wenselijk is om een gezondheidsprobleem dat vaak te voorkomen is, met medicijnen weg te poetsen — in jargon: te medicaliseren. ‘Het is een ingewikkelde’, zegt Dankers. ‘We vergoeden geneesmiddelen die een stuk minder effectief zijn dan Wegovy. Maar er zit een hele wereld omheen die dit een stuk ingewikkelder maakt.’

Hoogleraar obesitas Liesbeth van Rossum (Erasmus MC) ziet het anders. ‘We medicaliseren obesitas allang, alleen noemen we het dan kanker, diabetes, of depressie — allemaal aandoeningen die voor een belangrijk deel veroorzaakt worden door obesitas, waarbij het vetweefsel ziek is en disfunctioneert. Bij die obesitas-gerelateerde ziekten is het volledig geaccepteerd om geneesmiddelen of andere dure behandelingen in te zetten.’

Behandeling van obesitas begint nu vrijwel altijd met aanpassingen om gezonder te leven, zegt Van Rossum. ‘Pas bij onvoldoende resultaat van een leefstijlprogramma plussen we op, naar medicatie of een maagverkleining.’

Oprah Winfrey nam afscheid als boegbeeld van Weight Watchers nu ze Ozempic gebruikt.
Oprah Winfrey nam afscheid als boegbeeld van Weight Watchers nu ze Ozempic gebruikt. Foto: Theo Wargo/Getty Images

Gezondheidseconomen zijn er meestal voorstander van zo veel mogelijk gezondheidswinst kopen voor elke euro, zegt Xander Koolman (VU Amsterdam). Het vergoeden van een kosteneffectief middel is makkelijk te verkopen. Maar als er daardoor voor andere zaken wel minder geld beschikbaar is, ligt dat moeilijker. Hij constateert dat het Zorginstituut en VWS de ingewikkelde discussie over afslankmiddelen ‘voor zich uit schuiven’ en wachten tot de prijzen dalen. ‘Zo lost het betaalbaarheidsprobleem zichzelf op.’

Pharos, het landelijke expertisecentrum gezondheidsverschillen, is blij met effectieve medicatie tegen obesitas. Obesitas treft namelijk mensen in kwetsbare omstandigheden relatief hard. ‘Deze middelen alleen lossen echter het maatschappelijke probleem obesitas niet op’, zegt adviseur Rosaline Mentink. ‘Daarnaast kunnen afslankmiddelen gezondheidsverschillen alleen verkleinen als iedereen gelijke toegang heeft. Zolang ze niet vergoed worden, worden de gezondheidsverschillen juist vergroot.’

Maken afslank­middelen gezond leven overbodig?

Het is een verleidelijke gedachte: als iedereen toegang heeft tot goedkope, veilige afslankmiddelen, kunnen we overgewicht vaarwel zeggen. Geef het een paar jaar en het is zover. Maar willen we dat wel op deze manier? Ozempic en zijn opvolgers zijn een vorm van symptoombestrijding, vinden veel experts. ‘We zijn iets aan het oplossen dat je eigenlijk zou moeten voorkomen’, zegt Marloes Dankers van het Instituut Verantwoord Medicijngebruik. ‘Dat doen we ook al met hoge bloeddruk en cholesterol — ook dat zijn leefstijlaandoeningen die we aanpakken met medicijnen. Dat spanningsveld, ik ben er nog niet uit.’

Hoogleraar passende zorg Tijn Kool ziet een parallel met maagzuurremmers. ‘Die worden veel te veel geslikt, en zonder indicatie. Ook die verbloemen het feit dat je ongezond leeft.’ Of afslankmiddelen voor iedereen geschikt zijn of blijven, is nog onduidelijk. ‘Er is nog zo veel te onderzoeken. Laten we dat eerst doen, voordat iedereen met obesitas aan de middelen gaat.’

Critici vinden afslankmedicijnen symptoombestrijding omdat ze een gezonde levensstijl niet bij de bron aanpakken.
Critici vinden afslankmedicijnen symptoombestrijding omdat ze een gezonde levensstijl niet bij de bron aanpakken. Foto: Matt Cardy/Getty Images

In een rondgang langs behandelaren en andere experts doemt een contrast op. Dokters die elke dag patiënten helpen, zien afslankmedicijnen als welkome aanvulling op hun instrumentarium — een langverwachte oplossing voor een hardnekkig probleem. Onzekerheden en langetermijneffecten baren hen vooralsnog weinig zorgen. Gezondheidseconomen en andere wetenschappers wijzen juist vaker op bijwerkingen, onbeantwoorde vragen en de financiële kosten voor de samenleving.

Bij nieuwe geneesmiddelen is de balans tussen het belang van de individuele patiënt en de maatschappij als geheel vaker een zoektocht, maar bij deze afslankmiddelen komt die nog meer op spanning te staan. Het gaat hier immers niet om een nieuw medicijn voor een kleine groep patiënten, maar om een revolutie die bijna de helft van de samenleving raakt.

Hoogleraar Jochen Mierau vraagt zich af of het logisch is om mensen met overgewicht hun hele leven afhankelijk te maken van medicijnen. ‘Omdat we het maar niet voor elkaar krijgen een gezonde leefomgeving te creëren? Zo worden bedrijven rijk door mensen dik te maken, en andere bedrijven door ze met een pil op gewicht te houden.’

Afslankmedicijnen zijn een gemankeerde oplossing, maar misschien moeten we accepteren dat ze vooralsnog het enige antwoord zijn op de obesitasepidemie, zegt collega-econoom Xander Koolman (VU Amsterdam). Hij denkt dat je de Ozempic-geest niet meer terug in de fles krijgt. ‘Het is een gegeven dat de overheid niet bereid is gebleken om serieus werk te maken van preventie. En dat gaat ook niet binnenkort veranderen.’