In het kort
- De spanningen aan de oostgrens van de Navo zijn sinds de Russische invasie in Oekraïne fors toegenomen.
- Landen als Polen en Litouwen versterken hun legers en graven zich in uit angst voor provocaties van Rusland en zijn bondgenoot Wit-Rusland.
- Aan de grenzen verrijst een nieuw, hightech IJzeren Gordijn.
Tomas Vaiseta geeft toe: ja, hij is bang. Met zijn vrouw heeft de Litouwse historicus en schrijver het steeds vaker over de vraag wat ze moeten doen als de Russen op een kwade dag hun land binnenvallen. ‘Ik hoor dat rijkere Litouwers huizen in Spanje kopen om iets achter de hand te hebben als het misgaat’, vertelt hij, zittend op een bank in de Universiteit van Vilnius, pal naast het met blauw-gele Oekraïense vlaggen versierde presidentiële paleis.
Maar niet iedereen is van plan om de koffers te pakken. Vaiseta, baardje en zachte stem: ‘Een aanzienlijk deel zal blijven om te vechten. Ik ben 39, pacifist, heb nog nooit een wapen in mijn handen gehad, maar ik zal meevechten.’
De 2,8 miljoen Litouwers hebben veel te verliezen, zegt Vaiseta. Niet alleen hun vrijheid, maar ook hun welvaart. De voormalige Sovjetrepubliek is, 34 jaar na de onafhankelijkheid, een van de rijkere landen in de regio. Vilnius is een moderne, welvarende, westerse stad, met volle terrassen en drukke winkelstraten.
De zorgen of dat zo zal blijven nemen sinds de Russische invasie in Oekraïne toe. Niet alleen in Litouwen, maar in de hele regio. Ook Polen, net als Litouwen lid van de Europese Unie en de Navo, versterkt zijn leger en graaft zich in.
Reizend langs delen van hun ruim 1500 kilometer lange grenzen met Rusland en Poetins trouwe bondgenoot Wit-Rusland is de onvermijdelijke conclusie: de Koude Oorlog is terug. Grensovergangen zijn gesloten; metershoge hekken en rollen vlijmscherp scheermesprikkeldraad doorsnijden het landschap.
Er verrijst een nieuw IJzeren Gordijn. De tijd dat je je als toerist op het drielandenpunt van Polen, Litouwen en de Russische grensregio Kaliningrad vrolijk kon laten fotograferen keert voorlopig niet terug. Het granieten monument is ingepakt in prikkeldraad.
Daar blijft het niet bij. De landen ontvouwden recentelijk plannen om hun grens straks ook met een ‘muur van drones’ te gaan bewaken. Polen wil langs de grens met Rusland en Wit-Rusland voor €2,3 mrd een verdedigingslinie bouwen, compleet met bunkers en tankversperringen.
Technologisch is er sinds de vorige koude oorlog wel een en ander veranderd. De tijd van wachttorens en verrekijkers is voorbij, leert een bezoek aan het commandocentrum van de Litouwse grenstroepen in Dieveniskes, een uur rijden vanaf Vilnius. De eenheid is 160 man sterk.
Een blik op de kaart leert dat het misschien wel het slechtst verdedigbare stukje Navo-grondgebied van heel Europa is. Het gebied is aan drie kanten omgeven door Wit-Rusland. Een smalle strook met één weg verbindt het met de rest van Litouwen.
Het machtigste wapen van de grenswachters is een muis, een computermuis welteverstaan. In de controlekamer zitten vier mannen en vrouwen achter een wand vol beeldschermen. Daarop stromen de beelden binnen van de 1700 camera’s die dit 112 kilometer lange deel van de grens met Wit-Rusland bewaken.
De grenswachters turen de hele dag naar hekken. Aan de bosrand. Naast een weiland. Langs een weg. Bij een kerkhof. Hun Wit-Russische collega’s zien ze zelden in beeld. ‘Ze verstoppen zich voor de camera’s’, zegt grenswachter Eugenijus Tarasovas.
Met een paar muisklikken zoomen de grenswachters in op elk detail van de door het golvende groene landschap meanderende grens. Ook het hert dat op deze zonnige ochtend aan het hek snuffelt, ontgaat de camera’s niet. Als er een verdachte situatie is, sturen ze er een gewapende patrouille op af.
De bouw begon in 2021. De spanningen aan de grens met Rusland en Wit-Rusland liepen al vóór de inval in Oekraïne steeds verder op. In een poging om zijn buurlanden te destabiliseren, stuurde de Wit-Russische dictator Aleksandr Loekasjenko duizenden illegale migranten naar de Poolse en Litouwse grens. Het is een klassiek voorbeeld van ‘hybride oorlogsvoering’.
Een voorlopig hoogtepunt bereikten de spanningen toen in de zomer van 2023 duizenden Russische huurlingen na de mislukte coup van Wagnerbaas Jevgeni Prigozjin in Wit-Rusland opdoken. Vilnius en Warschau vreesden een moment voor een aanval.
Met bewakingscamera’s en bewegingssensoren bewaakt Litouwen de grens met Wit-Rusland 24 uur per dag. Litouwse grenswachters houden de beelden van de 1700 camera’s langs het 112 kilometer lange deel van de grens bij Dieveniskes in de gaten.
Een nieuwe camera wordt bevestigd aan een paal bij de grens van Litouwen met Poetins bondgenoot Wit-Rusland. De bouw van het hek begon in 2021, en was een antwoord op de door Wit-Rusland gecreëerde migrantencrisis aan de grens.
Langs de Litouws-Wit-Russische grens staat een hek van vier meter hoog. Ook langs de Poolse grens met Wit-Rusland verrees een hoog hek. Polen wil nu nog een stap verdergaan en een grenslinie met bunkers bouwen.
Op pad bij de grens. De brigade van de Litouwse grenstroepen, de Valstybes Sienos Apsaugos Tarnyba (VSAT), in de regio Dieveniskes telt 160 man.
Hoe dichter bij Rusland, hoe groter de angst. ‘De reden is de geschiedenis. Ze weten waar ze het over hebben’, zegt de bekende Britse historicus en schrijver Timothy Garton Ash voor vertrek van de verslaggever al vanuit Oxford. ‘De landen die Oekraïne nu het hardst steunen, hebben allemaal negatieve ervaringen met de Russen.’
In Vilnius knikt Vaiseta instemmend: ‘Als wij denken dat Rusland een bedreiging is, is dat niet doordat we paranoïde zijn. De laatste 230 jaar zijn we 50 jaar onafhankelijk geweest van Rusland. Als ze de kans krijgen om ons opnieuw te bezetten, zullen ze dat doen. The Kremlin is absolute evil.’
Vaiseta, in 2022 genomineerd voor de EU-literatuurprijs, merkt dat hij het moeilijk vindt om met West-Europeanen over de dreiging te praten. ‘Wij begrijpen niet goed waarom jullie zo rationeel blijven. Jullie willen Poetin vooral niet provoceren. Vanuit ons gezichtspunt is dat laf. Poetin verstaat alleen de taal van macht.’
Zij zijn niet de enigen die er zo over denken. Hoge Navo-militairen waarschuwen al maanden dat Vladimir Poetin na een overwinning in Oekraïne niet zal stoppen. Europa moet volgens hen niet alleen Kiev militair steunen, maar zich ook zelf voorbereiden op een nieuwe oorlog.
De Poolse premier Donald Tusk zei eind maart in een interview dat Europa zich, net als in de jaren dertig van de 20ste eeuw, opnieuw in een ‘vooroorlogs tijdperk’ bevindt, daarmee suggererend dat een nieuwe confrontatie onvermijdelijk is.
Garton Ash, kenner van de Europese geschiedenis en getrouwd met een Poolse vrouw, schudde zijn hoofd toen hij het hoorde. ‘Die formulering is nuttig misschien als wake-upcall, om mensen te mobiliseren, maar voor het overige zinloze speculatie.’
Of we aan de vooravond van een nieuwe oorlog staan, hangt volgens hem vooral van onszelf af. ‘Cruciaal is hoe wij de komende jaren reageren. Dat zal bepalend zijn voor de komende decennia.’ Of dat echt bedoeld is als een geruststellende opmerking, laat hij in het midden.
Feit is: in Litouwen zijn de wonden nog vers. De Sovjetrepressie tussen 1940 en 1990 kostte tienduizenden Litouwers het leven. Toen de macht van het Kremlin na de val van de Muur verkruimelde en Litouwen de onafhankelijkheid uitriep, probeerde Moskou dat met geweld te verhinderen. Bij aanvallen op Vilnius en incidenten aan de grens vielen in 1991 enkele tientallen doden en honderden gewonden.
‘Er is niet één familie die niet is geraakt door de Sovjetbezetting’, zegt de commandant van de grenswacht in Dieveniskes, Zydrunas Vaikasas. ‘Mijn grootvader en grootmoeder werden gedeporteerd naar Siberië. Wij weten hoe de Russen denken.’
De Polen hebben vergelijkbare ervaringen. Honderdduizenden werden het slachtoffer van de Sovjetterreur, tijdens en na de Tweede Wereldoorlog. Een jaar na de verovering van Oost-Polen, in 1939, liet Stalin duizenden Poolse officieren executeren in de bossen van het Russische Katyn.
‘Het zit diep in ons collectieve geheugen. Zelfs in mijn generatie — ik ben geboren na de Koude Oorlog, in 1991 — zit deze angst’, zegt de Poolse journalist Marcin Terlik, die in Warschau verhalen schrijft over het Pools-Russische grensgebied bij Kaliningrad. Uit peilingen blijkt: 98% van de Polen en 90% van de Litouwers denkt negatief over Rusland, beduidend meer dan in veel andere Europese landen.
Hemelsbreed 400 kilometer ten westen van Dieveniskes ligt, op een smalle landtong aan de Oostzee, het Poolse badplaatsje Krynica Morska. Aan de kust liggen kilometerslange witte zandstranden, die tot ver in de Russische regio Kaliningrad doorlopen. Maar aan de andere kant van de grens zijn de stranden leeg.
De grens is gesloten. Grote borden aan Poolse kant waarschuwen toeristen: ‘Dit is de grens van de Europese Unie en de Russische Federatie. Houd er rekening mee dat dit een staatsgrens is en dat het verboden is deze over te steken. Overtreders zullen worden vervolgd.’ Daaronder, in kleine letters: ‘Gevangenisstraf tot drie jaar’.
Het is het meest westelijke punt van Rusland, hemelsbreed 830 kilometer van de Nederlandse grens. Deze buitenpost van Poetins imperium, een hap Duitsland die Moskou na de Tweede Wereldoorlog annexeerde, is een bron van grote zorg voor de Navo.
Een deel van de Russische Baltische vloot ligt er voor anker, het 11de Russische leger heeft er zijn tenten opgeslagen, enige tijd geleden zouden er ook hypersonische Kinzhalraketten zijn gearriveerd. Volgens Litouwen liggen er kernwapens.
Moskou zorgde enkele weken geleden voor opschudding door een plan om de zeegrenzen in het gebied opnieuw te trekken — in Ruslands voordeel. Aan de grens klinken op deze zonnige lentedag schoten; echo’s van een schietoefening in het bos achter het strand. Het weerhoudt Poolse toeristen er niet van om hun badlaken naast het hek uit te rollen.
Twee Poolse grenswachters op een duin bij de Pools-Russische grens aan de Oostzee. Hier ligt het meest westelijke punt van Rusland in Europa. De grens is gesloten, wegen en paden lopen dood.
Voor Poolse fietstoeristen is de Russische grens een attractie. Verbaasde blikken als ze van hun provider bij het roodwitte hek een sms krijgen met de tekst ‘Welkom in Rusland’.
Voor Polen geldt safety first: achter het hek mogen Poolse toeristen hun badlaken al niet meer neerleggen, hoewel de échte grens met Kaliningrad nog een paar honderd meter verderop ligt.
Tomasz Kriegel, commandant van de Poolse grenswacht in Krynica Morska loopt naar de kale strook land met camera’s op de grens met Rusland. ‘Verboden toegang’, waarschuwt het rode bord.
Wojcieh uit Lódz, een wat zorgelijk kijkende vijftiger, laat er zijn hond uit. ‘Mijn familiegeschiedenis laat weinig ruimte voor sympathie voor de Russen. Het was voor ons in 1945 geen bevrijding. Een deel van mijn familie is door de Russen vermoord, mijn vader werd gedeporteerd.’ Wat hij van Poetin vindt? ‘Vraag me dat maar niet.’
Veel Polen hebben dit soort familieverhalen. Niet alleen over de Russen, maar ook over de Duitsers. Maar die laatste staan in dit nieuwe hoofdstuk van de Poolse geschiedenis voor de afwisseling eens aan hun kant.
‘Russen zijn erg onvoorspelbaar’, zegt Magda, een lerares uit Warschau, die met haar man, Lukasz, en hun twee kinderen op het strand zit. ‘Met Duitsers is het zo: een deal is een deal. Met die Russen weet je het nooit zeker.’ Lukasz vraagt zich af wat er gebeurt als de Russen Polen op een dag toch aanvallen. ‘In 1939 hebben onze bondgenoten ons laten zitten.’ Cynisch: ‘Ik ben weleens bang dat al die toezeggingen niet veel waard zijn.’
De commandant van de grenswacht in Krynica Morska, luitenant Tomasz Kriegel, neemt de verslaggever een dag later in zijn terreinwagen mee naar de echte grens, die nog een eindje achter het bord blijkt te liggen dat met drie jaar gevangenisstraf dreigt.
Het is een kale strook land van 850 meter lang dwars over de landtong, van de golven op de Oostzee naar het kabbelende water van de lagune daarachter. Aan het strand staat een kleine, witte obelisk, die sinds 1957 de grens markeert.
‘Dit is een rustig deel van de grens’, zegt Kriegel. Aan het hek met Wit-Rusland, waar de onrust al jaren groot is, kwam een week geleden nog een Poolse soldaat om het leven nadat hij door een illegale migrant werd neergestoken. Hier hangen camera’s met bewegingssensoren. Grenswachten bewaken het gebied 24 uur per dag. Op een duin is een wachtpost met twee Polen, die de Russen en de toeristen in de gaten houden.
De Navo-norm dat landen 2% van hun bbp aan defensie uitgeven, halen Polen (4,1%) en Litouwen (2,9%) in 2024 op hun sloffen, blijkt uit voorlopige cijfers van het militaire bondgenootschap. Polen geeft relatief zelfs meer uit dan de Verenigde Staten (3,4%).
Waar Warschau nadenkt over een nieuwe, peperdure verdedigingslinie langs de grens, vertrouwt het kleine Litouwen vooral op de bondgenoten. Berlijn is in april begonnen met de verhuizing van een brigade van 5000 man die permanent in Litouwen gestationeerd wordt.
Sinds 2017 zit er ook een door Duitsers geleide battle group van de Navo van 1500 man. Die moet met zijn aanwezigheid de Litouwse bevolking geruststellen en samen met andere eenheden voorkomen dat de Russen de Baltische staten bij een gelijktijdige aanval vanuit Wit-Rusland en Kaliningrad afsnijden van de rest van de Navo. Dat is een schrikbeeld voor het bondgenootschap.
Er wordt veel geoefend. Die oefeningen hebben namen als Iron Wolf, Flaming Thunder en Saber Strike, die klinken als titels van episodes van Star Wars. Van de battle group in Litouwen maken ook een kleine driehonderd Nederlanders deel uit. De Nederlandse militairen zitten in Rukla, in centraal Litouwen, een oude garnizoensplaats met saaie grijze flats uit de Sovjettijd, omgeven door uitgestrekte bossen en grote militaire oefenterreinen.
De Nederlanders wonen in het kazerneterrein in hun eigen flat. Op de bovenste etage, zittend op een leren bank tussen dartborden, pingpongtafel en tafelvoetbalspel, deelt de plaatsvervangend commandant van de battle group, de Nederlandse luitenant-kolonel Alain Brocken, zijn observaties. ‘Ik was hier in 2017 ook al zes maanden. Toen was de Litouwse krijgsmacht nog ons kleine broertje, maar ze leren gigantisch snel’, zegt de 52-jarige Brocken, een ervaren militair die in onder andere Bosnië en Afghanistan diende.
Ook hem valt op: ‘De Litouwers zijn enorm gedreven. Ze willen nooit meer onder de Rus leven. Er is een groot verschil in awareness tussen onze en de Litouwse mannen en vrouwen. Het is moeilijk dit besef op hetzelfde niveau te krijgen. Die van ons zijn opgegroeid in de luxe van vrijheid. De dreiging die de Litouwers voelen is voor hen een ver-van-mijn-bedshow.’
Om het bewustzijn van de Nederlandse militairen te vergroten, staan er bezoeken aan het KGB-museum op het programma. In de kelder zijn op grote schaal tegenstanders van het communistisch bewind geëxecuteerd. Brocken: ‘Dan begrijpen ze waar de Litouwse mentaliteit vandaan komt.’
Toch staat niet iedereen in Litouwen er geharnast in. Aan de randen van het land, zoals in Dieveniskes, zorgt de gebarricadeerde grens ook voor ongemak. Het zijn vooral de ouderen, opgegroeid in de Sovjettijd, toen de grens met Wit-Rusland nog poreus was, die moeite hebben met de situatie. Veel mensen hebben familie aan de andere kant. In de loop der jaren zijn de grensovergangen hier allemaal gesloten. Vanuit Dieveniskes is de dichtstbijzijnde 30 kilometer verderop.
‘Je kan er eigenlijk alleen nog met de auto komen’, klaagt de 72-jarige Ivan uit het gehucht Daulenai, een vriendelijke man in versleten kleren, die met een Wit-Russische is getrouwd. ‘We komen er zelden nog. Je moet vaak ook uren wachten bij de grens. Ik denk dat de Litouwse regering liever niet heeft dat mensen er nog heen gaan’, zegt hij. ‘Jammer, veel boodschappen zijn er goedkoper.’
De 150.000 bijen van imkers Jolita en Romas Smaidriai, buren van Ivan, trekken zich niets aan van de grens. De bijenkorven van hun imkerij Avilio Istorijos staan op maar anderhalve kilometer van de Wit-Russische grens, en dat is ruimschoots binnen de actieradius van de diertjes.
Het levert de imkers bureaucratisch gedoe op, vertelt Jolita. ‘Ieder jaar krijgen we inspecteurs over de vloer die willen weten waar ze heen vliegen. Ze zijn zo de Europese Unie uit. Voldoen de velden in Belarus wel aan het ecokeurmerk?’
Maar als de bloemen in het land van Loekasjenko bloeien, vliegen ze gewoon over het hek, hup, naar de andere kant. Geen camera die ze ziet, en geen grenswachter die ze tegenhoudt.