De oorlog in Oekraïne zet de jongste geschiedenis van Europa op haar kop. Moskou is aan de haal gegaan met de naoorlogse vredesorde - met internationale afspraken waarmee de Russen na 1945 zelf instemden: zelfbeschikkingsrecht van landen en respect voor territoriale grenzen. De opkomst van ‘sterke mannen’ ondermijnt het liberale Europese model. De werkelijke strijd gaat om ontwrichting van het Westen, om politieke macht, uitbreiding van invloedssferen en grondstoffen. <fdmg-image><fdmg-id>287920</fdmg-id><fdmg-filename>U-sCUB1B3OifS3gDiyfz0MRJaTU.jpg</fdmg-filename><fdmg-width>680</fdmg-width><fdmg-height>680</fdmg-height><fdmg-caption>Michèle de Waard (1953) is journalist en publicist en schrijft over internationale politiek en financiën. Zij schreef onder meer een politieke biografie over Angela Merkel.</fdmg-caption><fdmg-alt-text /><fdmg-credit /><fdmg-alignment>right</fdmg-alignment></fdmg-image><h2>Brute macht</h2>De wetten van de jungle zijn terug in de wereldpolitiek. Brute macht verdringt het internationale recht. Een blik op het dagelijkse nieuws maakt de huiveringwekkende details duidelijk. Het ‘nieuwe normaal’ dat na de val van de Muur in 1989 een gegeven leek, blijkt nu de uitzondering in de geschiedenis te zijn.Dit is de eeuw van de strongman, constateert de Britse publicist Gideon Rachman in zijn jongste boek. Sinds 2000 is de opmars van de sterke man een centraal verschijnsel in de wereldpolitiek. In Moskou, Peking, Riyad, Brasilia, New Delhi, Ankara en Boedapest zijn leiders aan de macht gekomen die zich als autoritaire leider, de machoman, ensceneren. De Russische president Vladimir Poetin is hun archetype.De eigenmachtige leider presenteert zich populistisch en nationalistisch. Hij - het is bijna nooit een zij - kijkt vol nostalgie om naar de vergane glorietijd van zijn land. Zoals de Turkse president Recep Tayyip Erdogan, die met mores uit het Ottomaanse Rijk de Navo probeert te chanteren. Of de Hongaarse premier Viktor Orbán, die zich nog altijd niet kan neerleggen bij het kleinere Hongarije dat uit de opdeling van het Habsburgse Rijk is ontstaan.Sterke mannen zijn afkerig van kosmopolitisme, globalisering en verwerpen de liberale internationale orde. Sterker nog, ze zijn systematisch bezig westerse democratieën te ondergraven, schrijft Rachman, buitenlandcommentator bij de Financial Times.<h2>Het Westen als mislukking</h2>De Chinese leider Xi Jinping zei het enkele jaren geleden onverbloemd: ’We moeten nooit het pad van het westerse constitutionalisme volgen, de scheiding der machten of juridische onafhankelijkheid’. En Poetin noemt het westerse liberale model een mislukking. Rusland heeft niets van het Westen te leren, zei hij drie jaar geleden in een interview met de Financial Times. ’Liberalen kunnen niet simpel alles aan iedereen opleggen zoals ze steeds geprobeerd hebben te doen in de laatste decennia’.Daarmee zette de Russische leider de toon in de wereld van autocratische en anti-westerse leiders, een wereld die almaar groter wordt en rumoeriger. Volgens onderzoekers van het Amerikaanse Freedom House, dat jaarlijks over politieke vrijheid in de wereld publiceert, daalt de politieke vrijheid al 15 jaar achtereen. Het eind van de Koude Oorlog, toen het liberalisme als enig overgebleven ideologie leek te zegevieren, gaf een opleving te zien van burgerlijke en politieke vrijheden. Maar in 2006 vond een kentering plaats. Sindsdien ‘verdiept de lange democratische recessie zich’.<fdmg-quote><fdmg-message>De autocraten putten dankbaar uit de onvrede die al veel langer broeit in de westerse liberale democratieën</fdmg-message><fdmg-author /></fdmg-quote>Als de Verenigde Staten en de Europese bondgenoten er niet in slagen de praktijken van autocraten te bestrijden, zullen we ze in eigen land tegenkomen, waarschuwde de Amerikaanse publicist en communisme-expert Anne Applebaum in het Amerikaanse opinietijdschrift The Atlantic: 'The Bad Guys are winning.'<h2>Glibberige afslag</h2>En we zien ze al in eigen land. Niet alleen Poetin, Xi of Erdogan zijn autoritaire leiders. De meeste sterke mannen die Rachman beschrijft, zijn in democratieën getransformeerd tot demagogen. Zo zijn Donald Trump, Viktor Orbán, Jair Bolsonaro (in Brazilië) en Narendra Modi (India) democratisch gekozen en namen zij na een berekende start de glibberige afslag naar een autocratische vorm van bestuur. En in Frankrijk groeide Marine Le Pen met haar uiterst rechtse en nationalistische Rassemblement National bij de jongste presidentsverkiezingen uit tot een geduchte tegenstander van president Emmanuel Macron.De autocraten putten dankbaar uit de onvrede die al veel langer broeit in de westerse democratieën. Hoe kon er in de moderne wereld een politieke markt voor het fenomeen van de sterke man ontstaan? ‘Neoliberalisme’ is dan het trefwoord. Na de Tweede Wereldoorlog was de liberale democratie in het Westen het dominerende model, dat welvaart en vrede genereerde en persoonlijke autonomie respecteerde. Even leek het zelfs het enige politiek-economische model te zijn toen het sovjetcommunisme failliet ging.'The end of history', noemde de Amerikaanse politicoloog Francis Fukuyama dat in 1992 stoutmoedig. Maar met de uitbarsting van de internationale financiële crisis in 2008, spatte ook de liberale droom uiteen. Al gauw kwam het begrip ‘neoliberalisme’ bij links èn rechts in zwang om de excessen en fouten van het heersende kapitalisme te benoemen.De sterke mannen die Rachman beschrijft, rebelleren tegen de liberale consensus. Hun achterban op het platteland is vooral boos. Dat zie je bij uiterst rechts en bij uiterst links. Boos over het onvermogen om bankiers te straffen, die schuldig waren aan de crash in 2008. Boos over de vernietiging van traditionele industrieën in Amerika’s Rust Belt door de globalisering. Boos over de hoge werkloosheid in de Britse kuststeden waar de Britten het hadden voorzien op de Poolse loodgieter, die tegen een lager loon zijn vakwerk aanbood.<h2>Oligarchen</h2>In zijn nieuwste boek Liberalism and its discontents beschrijft Fukuyama hoe een jarenlange politiek van uit de hand gelopen deregulering, privatisering en globalisering tot een verveelvoudiging van inkomens leidde. Tegelijkertijd deed dit de ongelijkheid tussen landen en groepen burgers fors toenemen. In veel landen zagen de bewoners een kleine klasse opkomen van oligarchen en multimiljardairs, die haar economische macht gebruikte voor politieke beïnvloeding via lobbyisten en door mediaplatforms over te nemen. Globalisering stelde deze groep in staat hun geld veilig te stellen in belastingparadijzen. De komst van miljoenen vluchtelingen uit Syrië en Afrika plaveide, tot slot, het pad voor de populisten.<fdmg-quote><fdmg-message>Ook in Nederland legde de neoliberale golf van de jaren negentig de basis voor de opkomst van rechts-populisme</fdmg-message><fdmg-author /></fdmg-quote>De gevolgen bleven niet uit. De Britten verlieten de EU. Trump veroverde het Witte Huis. Orbán en zijn Poolse collega stegen in populariteit. Het marktkapitalisme was ‘de schuld’ van de erosie van het gezin, de lokale gemeenschap en traditionele waarden. Orbán werd het boegbeeld van de illiberale democraten, die pers en het rechtssysteem naar hun hand zetten.Ook in Nederland legde de neoliberale golf van de jaren negentig de basis voor de opkomst van rechts-populisme, stellen Bram Mellink en Merijn Oudenampsen in hun boek Neoliberalisme - een Nederlandse geschiedenis. ‘Neoliberaal beleid heeft een holle staat geschapen’, schrijven ze en doelen op de doorgeschoten marktwerking en bezuinigingen in de zorg.Hoe het tij te keren nu de liberale democratie zowel van binnen als van buiten wordt bedreigd? Kan president Joe Biden het prestige van de beschadigde Amerikaanse liberale democratie herstellen en de opmars van de sterke mannen stoppen?<h2>Geen woorden maar wapens</h2>In het geval van Oekraïne verdient Biden consequente steun van zijn bondgenoten. Politieke steun van een eensgezinde EU, die per meerderheid dient te beslissen over urgente geopolitieke kwesties in plaats van zich maandenlang te laten gijzelen door een enkele lidstaat. Daarnaast is er snellere en omvangrijke militaire steun nodig. Het Europese beschavingsmodel is immers in het geding. Een autoritaire leider als Poetin wijkt niet voor softe diplomatie. Wapens in plaats van woorden: alleen machtspolitiek plaatst hem voor het blok. En wat te denken van een gezamenlijke China-strategie om de afhankelijkheid van strategische producten te spreiden?De VS en de EU zijn tot elkaar veroordeeld. In beide machtsblokken wordt de liberale democratie van twee kanten bedreigd. Om die reden dient de ‘holle staat’ weer inhoud te krijgen. De Nederlandse overheid bijvoorbeeld, moet investeren in haar rol van bruggenbouwer naar de burger. De overheveling van allerlei publieke en sociale diensten naar calculerende bureaus is ontspoord. Burgerconventies à la Macron, waarbij burgers direct meepraten over grote maatschappelijke thema's, kunnen helpen. Het vertrouwen moet worden hersteld.De to-dolijst is lang: genoeg betaalbare woningen, minder sociale ongelijkheid, langdurige versterking van de veiligheid. Leren van Oekraïne betekent opkomen voor het westerse waardenstelsel, elke dag opnieuw. Niet alleen in de Donbas, maar ook in eigen land. De grote uitdaging is Europa's liberale beschavingsmodel te verdedigen: in het parlement, op scholen, in het gezin en in de wijken.<fdmg-text-frame><fdmg-heading>Wilt u reageren?</fdmg-heading><fdmg-content>Uw bijdrage wordt zeer op prijs gesteld door de redactie van Het Financieele Dagblad. Stuur uw reactie naar <a href="mailto:opinie@fd.nl" target="_self" title="" rel="noopener noreferrer">opinie@fd.nl</a>. De spelregels voor lezersbijdragen vindt u <a href="https://fd.nl/frontpage/fd4home/service/reageren/893938/aan-welke-voorwaarden-moeten-reacties-voldoen-q3c2ca4pL1Fb" target="_self" title="" rel="noopener noreferrer">hier</a>.</fdmg-content><fdmg-alignment>block</fdmg-alignment></fdmg-text-frame>

De oorlog in Oekraïne zet de jongste geschiedenis van Europa op haar kop. Moskou is aan de haal gegaan met de naoorlogse vredesorde - met internationale afspraken waarmee de Russen na 1945 zelf instemden: zelfbeschikkingsrecht van landen en respect voor territoriale grenzen. De opkomst van ‘sterke mannen’ ondermijnt het liberale Europese model. De werkelijke strijd gaat om ontwrichting van het Westen, om politieke macht, uitbreiding van invloedssferen en grondstoffen. 

fdmg-image

De wetten van de jungle zijn terug in de wereldpolitiek. Brute macht verdringt het internationale recht. Een blik op het dagelijkse nieuws maakt de huiveringwekkende details duidelijk. Het ‘nieuwe normaal’ dat na de val van de Muur in 1989 een gegeven leek, blijkt nu de uitzondering in de geschiedenis te zijn.

#text

, constateert de Britse publicist Gideon Rachman in zijn jongste boek. Sinds 2000 is de opmars van de sterke man een centraal verschijnsel in de wereldpolitiek. In Moskou, Peking, Riyad, Brasilia, New Delhi, Ankara en Boedapest zijn leiders aan de macht gekomen die zich als autoritaire leider, de machoman, ensceneren. De Russische president Vladimir Poetin is hun archetype.

Dit is de eeuw van de strongman, constateert de Britse publicist Gideon Rachman in zijn jongste boek. Sinds 2000 is de opmars van de sterke man een centraal verschijnsel in de wereldpolitiek. In Moskou, Peking, Riyad, Brasilia, New Delhi, Ankara en Boedapest zijn leiders aan de macht gekomen die zich als autoritaire leider, de machoman, ensceneren. De Russische president Vladimir Poetin is hun archetype.

De eigenmachtige leider presenteert zich populistisch en nationalistisch. Hij - het is bijna nooit een zij - kijkt vol nostalgie om naar de vergane glorietijd van zijn land. Zoals de Turkse president Recep Tayyip Erdogan, die met mores uit het Ottomaanse Rijk de Navo probeert te chanteren. Of de Hongaarse premier Viktor Orbán, die zich nog altijd niet kan neerleggen bij het kleinere Hongarije dat uit de opdeling van het Habsburgse Rijk is ontstaan.

Sterke mannen zijn afkerig van kosmopolitisme, globalisering en verwerpen de liberale internationale orde. Sterker nog, ze zijn systematisch bezig westerse democratieën te ondergraven, schrijft Rachman, buitenlandcommentator bij de Financial Times.

De Chinese leider Xi Jinping zei het enkele jaren geleden onverbloemd: ’We moeten nooit het pad van het westerse constitutionalisme volgen, de scheiding der machten of juridische onafhankelijkheid’. En Poetin noemt het westerse liberale model een mislukking. Rusland heeft niets van het Westen te leren, zei hij drie jaar geleden in een interview met de Financial Times. ’Liberalen kunnen niet simpel alles aan iedereen opleggen zoals ze steeds geprobeerd hebben te doen in de laatste decennia’.

Daarmee zette de Russische leider de toon in de wereld van autocratische en anti-westerse leiders, een wereld die almaar groter wordt en rumoeriger. Volgens onderzoekers van het Amerikaanse Freedom House, dat jaarlijks over politieke vrijheid in de wereld publiceert, daalt de politieke vrijheid al 15 jaar achtereen. Het eind van de Koude Oorlog, toen het liberalisme als enig overgebleven ideologie leek te zegevieren, gaf een opleving te zien van burgerlijke en politieke vrijheden. Maar in 2006 vond een kentering plaats. Sindsdien ‘verdiept de lange democratische recessie zich’.

fdmg-quote

Als de Verenigde Staten en de Europese bondgenoten er niet in slagen de praktijken van autocraten te bestrijden, zullen we ze in eigen land tegenkomen, waarschuwde de Amerikaanse publicist en communisme-expert Anne Applebaum in het Amerikaanse opinietijdschrift The Atlantic: '

Als de Verenigde Staten en de Europese bondgenoten er niet in slagen de praktijken van autocraten te bestrijden, zullen we ze in eigen land tegenkomen, waarschuwde de Amerikaanse publicist en communisme-expert Anne Applebaum in het Amerikaanse opinietijdschrift The Atlantic: 'The Bad Guys are winning.'

En we zien ze al in eigen land. Niet alleen Poetin, Xi of Erdogan zijn autoritaire leiders. De meeste sterke mannen die Rachman beschrijft, zijn in democratieën getransformeerd tot demagogen. Zo zijn Donald Trump, Viktor Orbán, Jair Bolsonaro (in Brazilië) en Narendra Modi (India) democratisch gekozen en namen zij na een berekende start de glibberige afslag naar een autocratische vorm van bestuur. En in Frankrijk groeide Marine Le Pen met haar uiterst rechtse en nationalistische Rassemblement National bij de jongste presidentsverkiezingen uit tot een geduchte tegenstander van president Emmanuel Macron.

De autocraten putten dankbaar uit de onvrede die al veel langer broeit in de westerse democratieën. Hoe kon er in de moderne wereld een politieke markt voor het fenomeen van de sterke man ontstaan? ‘Neoliberalisme’ is dan het trefwoord. Na de Tweede Wereldoorlog was de liberale democratie in het Westen het dominerende model, dat welvaart en vrede genereerde en persoonlijke autonomie respecteerde. Even leek het zelfs het enige politiek-economische model te zijn toen het sovjetcommunisme failliet ging.

', noemde de Amerikaanse politicoloog Francis Fukuyama dat in 1992 stoutmoedig. Maar met de uitbarsting van de internationale financiële crisis in 2008, spatte ook de liberale droom uiteen. Al gauw kwam het begrip ‘neoliberalisme’ bij links èn rechts in zwang om de excessen en fouten van het heersende kapitalisme te benoemen.

'The end of history', noemde de Amerikaanse politicoloog Francis Fukuyama dat in 1992 stoutmoedig. Maar met de uitbarsting van de internationale financiële crisis in 2008, spatte ook de liberale droom uiteen. Al gauw kwam het begrip ‘neoliberalisme’ bij links èn rechts in zwang om de excessen en fouten van het heersende kapitalisme te benoemen.

De sterke mannen die Rachman beschrijft, rebelleren tegen de liberale consensus. Hun achterban op het platteland is vooral boos. Dat zie je bij uiterst rechts en bij uiterst links. Boos over het onvermogen om bankiers te straffen, die schuldig waren aan de crash in 2008. Boos over de vernietiging van traditionele industrieën in Amerika’s Rust Belt door de globalisering. Boos over de hoge werkloosheid in de Britse kuststeden waar de Britten het hadden voorzien op de Poolse loodgieter, die tegen een lager loon zijn vakwerk aanbood.

 beschrijft Fukuyama hoe een jarenlange politiek van uit de hand gelopen deregulering, privatisering en globalisering tot een verveelvoudiging van inkomens leidde. Tegelijkertijd deed dit de ongelijkheid tussen landen en groepen burgers fors toenemen. In veel landen zagen de bewoners een kleine klasse opkomen van oligarchen en multimiljardairs, die haar economische macht gebruikte voor politieke beïnvloeding via lobbyisten en door mediaplatforms over te nemen. Globalisering stelde deze groep in staat hun geld veilig te stellen in belastingparadijzen. De komst van miljoenen vluchtelingen uit Syrië en Afrika plaveide, tot slot, het pad voor de populisten.

In zijn nieuwste boek Liberalism and its discontents beschrijft Fukuyama hoe een jarenlange politiek van uit de hand gelopen deregulering, privatisering en globalisering tot een verveelvoudiging van inkomens leidde. Tegelijkertijd deed dit de ongelijkheid tussen landen en groepen burgers fors toenemen. In veel landen zagen de bewoners een kleine klasse opkomen van oligarchen en multimiljardairs, die haar economische macht gebruikte voor politieke beïnvloeding via lobbyisten en door mediaplatforms over te nemen. Globalisering stelde deze groep in staat hun geld veilig te stellen in belastingparadijzen. De komst van miljoenen vluchtelingen uit Syrië en Afrika plaveide, tot slot, het pad voor de populisten.

De gevolgen bleven niet uit. De Britten verlieten de EU. Trump veroverde het Witte Huis. Orbán en zijn Poolse collega stegen in populariteit. Het marktkapitalisme was ‘de schuld’ van de erosie van het gezin, de lokale gemeenschap en traditionele waarden. Orbán werd het boegbeeld van de illiberale democraten, die pers en het rechtssysteem naar hun hand zetten.

Ook in Nederland legde de neoliberale golf van de jaren negentig de basis voor de opkomst van rechts-populisme, stellen Bram Mellink en Merijn Oudenampsen in hun boek 

Neoliberalisme - een Nederlandse geschiedenis

. ‘Neoliberaal beleid heeft een holle staat geschapen’, schrijven ze en doelen op de doorgeschoten marktwerking en bezuinigingen in de zorg.

Ook in Nederland legde de neoliberale golf van de jaren negentig de basis voor de opkomst van rechts-populisme, stellen Bram Mellink en Merijn Oudenampsen in hun boek Neoliberalisme - een Nederlandse geschiedenis. ‘Neoliberaal beleid heeft een holle staat geschapen’, schrijven ze en doelen op de doorgeschoten marktwerking en bezuinigingen in de zorg.

Hoe het tij te keren nu de liberale democratie zowel van binnen als van buiten wordt bedreigd? Kan president Joe Biden het prestige van de beschadigde Amerikaanse liberale democratie herstellen en de opmars van de sterke mannen stoppen?

In het geval van Oekraïne verdient Biden consequente steun van zijn bondgenoten. Politieke steun van een eensgezinde EU, die per meerderheid dient te beslissen over urgente geopolitieke kwesties in plaats van zich maandenlang te laten gijzelen door een enkele lidstaat. Daarnaast is er snellere en omvangrijke militaire steun nodig. Het Europese beschavingsmodel is immers in het geding. Een autoritaire leider als Poetin wijkt niet voor softe diplomatie. Wapens in plaats van woorden: alleen machtspolitiek plaatst hem voor het blok. En wat te denken van een gezamenlijke China-strategie om de afhankelijkheid van strategische producten te spreiden?

De VS en de EU zijn tot elkaar veroordeeld. In beide machtsblokken wordt de liberale democratie van twee kanten bedreigd. Om die reden dient de ‘holle staat’ weer inhoud te krijgen. De Nederlandse overheid bijvoorbeeld, moet investeren in haar rol van bruggenbouwer naar de burger. De overheveling van allerlei publieke en sociale diensten naar calculerende bureaus is ontspoord. Burgerconventies à la Macron, waarbij burgers direct meepraten over grote maatschappelijke thema's, kunnen helpen. Het vertrouwen moet worden hersteld.

De to-dolijst is lang: genoeg betaalbare woningen, minder sociale ongelijkheid, langdurige versterking van de veiligheid. Leren van Oekraïne betekent opkomen voor het westerse waardenstelsel, elke dag opnieuw. Niet alleen in de Donbas, maar ook in eigen land. De grote uitdaging is Europa's liberale beschavingsmodel te verdedigen: in het parlement, op scholen, in het gezin en in de wijken.

fdmg-text-frame

Wilt u reageren?

Opinie

We moeten autoritaire leiders een halt toeroepen, schrijft Michèle de Waard.

Behoed de Europese liberale democratie voor de 'sterke man'

Apple podcasts

Google podcasts

Spotify

Alicja Gescinska vraagt zich af of we harder moeten ingrijpen om Poetin te stoppen.

De oorlog in Oekraïne is de oorlog van Europa

We mogen nationalisme nooit relativeren en ridiculiseren, waarschuwt Lisa Weeda.

Het sluipend gevaar van het nationalisme

Start ieder project met maatschappelijke ambities, vindt Floor Milikowski.

Waarom is een buurthuis minder waard dan een parkeerplaats? 

Ieder leven is eindig. Marli Huijer vraagt zich af: hoe bepalen we wat de juiste levensduur is?

Hoe oud willen we worden? 

De belangen van dieren moeten serieus genomen worden in onze besluiten, vindt Eva Meijer.

Niet-menselijke dieren moeten meepraten over onze landbouw

Iedereen heeft recht op een woning, maar zo ver is het nog niet, schrijft Cody Hochstenbach.

Laat politici niet aan de haal gaan met het recht op een thuis 

'De burger' is ingeruild voor 'de hardwerkende Nederlander'. Gevaarlijk, vindt Paul van Tongeren.