Nu Europa weer een militaire macht van betekenis wil worden, is het zaak dat we onze leescultuur koesteren, schrijft Anja Sicking. Klinkt vreemd? Nee. We hebben onze verbeeldingskracht nodig om risico's in te schatten.
Voordat ik begin met schrijven, klik ik vaak nog even vlug op een nieuwssite. 'De grutto laat zien dat het ook voor ons, mensen, gevaarlijk aan het worden is', lees ik dan bijvoorbeeld. Een verontrustend bericht over hoe de biodiversiteitscrisis ons allemaal treft. Het kost me daarna moeite me weer te concentreren op het essay over de nieuwe roman van Maarten van der Graaff, waaraan ik wilde beginnen.
Dit proces van ergens aan beginnen en direct afgeleid worden, herhaalt zich meerdere malen op een dag. Tegelijk hoop ik dat ik mijn blik op de wereld verbreed door het nieuws online bij te houden. Ik wil geen wereldvreemde fictieschrijver zijn, gevangen in mijn fantasie. Maar verbreed ik mijn blik wel echt als ik mijn hoofd voortdurend met korte nieuwsberichten vul? De filosoof Toby Ord schrijft dat we ons juist door het lezen van fictie existentiële risico’s beter kunnen voorstellen.
Het lezen van papier wordt in een razend tempo vervangen door het lezen van schermen. De tijd die we besteden aan het lezen van kranten, tijdschriften en boeken is van ongeveer zes uur per week in 1975 teruggelopen naar anderhalf uur per week in 2018. In plaats van lange teksten te lezen zijn we massaal online. We klikken vooral op nieuwsberichten die ons angst aanjagen en ons stressniveau verhogen. Ik klik op alles met Poetin, beschietingen van kerncentrales, overstromingen, droogte, bosbranden en uitstervende diersoorten.
Neuropsycholoog Erik Scherder zei in het radioprogramma De Nieuws BV (3 april, 2020) dat door berichtgeving waar je geen enkele controle over hebt de angst en de stress toenemen. Hierdoor maak je meer stresshormonen aan, zoals bijvoorbeeld cortisol. Door die stress functioneren een aantal gebieden in het brein, de neurale netwerken, minder goed. Je kan minder goed rustig redeneren en overzicht houden.
Ander onderzoek, van de universiteit in Tokio, heeft aangetoond dat ook je impulscontrole achteruitgaat door het voortdurend volgen van de media. Dat is precies wat ik ervaar. Eén blik op de hatelijke reacties die vaak onder nieuwsberichten op sociale media staan, maakt duidelijk dat ik niet de enige ben die moeite heeft met impulsbeheersing. Ik neem me voor de drie daaropvolgende weken, als ik op vakantie ben, als experiment geen korte nieuwsberichten meer te lezen.
Technologie
Technologie bepaalde altijd al hoe we lezen: steen, kleitablet, papier, scherm. We leven pas vanaf de negentiende eeuw in een gealfabetiseerde samenleving, toen het grootste deel van de bevolking van ons land leerde lezen. Drukwerk werd het eerste massamedium. In De lezende mens beschrijven Ruud Hisgen en Adriaan van der Weel hoe mensen minder afhankelijk werden van degenen die hun Gods woord of de wetten van vorsten voorlazen of uitlegden. Onze moderne democratie had misschien wel niet kunnen ontstaan zonder dat het grootste deel van de bevolking had leren lezen.
Nu het grondig, aandachtig lezen van lange teksten in onze huidige tijd steeds meer onder druk komt te staan, heeft dat omgekeerd ook negatieve gevolgen voor de democratie, en niet alleen door de almaar toenemende macht van de grote techbedrijven die de nieuwsberichten verspreiden.
Hisgen en Van der Weel wijzen in hun boek op de secundaire digitale kloof. ‘De havenots staan niet langer uitsluitend in economisch opzicht op achterstand: ook intellectueel is de toegang minder vanzelfsprekend dan we geneigd zijn te denken. De digitale omgeving doet een voortdurend beroep op de eigen verantwoordelijkheid.’ Het gaat daarbij om vragen als: Wat lees je? Welk verhaal klopt? Wat is een mening, een feit? ‘Geconfronteerd met de informatie-overload zoeken mensen liever kortere teksten die ondubbelzinnig zeggen waar het op staat.’
We bevinden ons daardoor in een digitale, neerwaartse spiraal. Onderzoek heeft aangetoond dat juist het lezen van fictie ons betere lezers maakt. We moeten dan een deel van het verhaal zelf invullen of bedenken. Door het lezen van fictie zijn we in staat ook non-fictie aandachtiger en analytischer te lezen.
Een ander nadeel van het lezen van schermen is dat de gemakkelijke toegang tot informatie via het internet het steeds minder noodzakelijk maakt om wat we lezen ook te onthouden.
Existentiële risico's
Toby Ord schrijft in The Precipice over existentiële risico’s. ‘De kans dat de mensheid deze eeuw ophoudt te bestaan is één op zes.’ Procentueel is het risico groter dat dit door menselijk handelen gebeurt dan door een natuurramp. Bovenaan Ords lijstje staat ‘ontwrichtende technologie’. Hierbij hoef je niet direct aan kernwapens te denken. We kunnen bij het onderwerp lezen blijven. Ord geeft voorbeelden van hoe een systeem van kunstmatige intelligentie (AI) de controle in de wereld zou kunnen overnemen. ‘Er bestaat een grote misvatting (aangedreven door Hollywood en de media) dat hiervoor robots nodig zijn. Hoe zou AI immers anders kunnen handelen in de fysieke wereld?
Zonder robotmanipulatoren kan het systeem alleen woorden, afbeeldingen en geluiden produceren. Maar een moment van reflectie laat zien dat dit precies is wat nodig is om de controle over te nemen. Want de meest schadelijke mensen in de geschiedenis zijn niet de sterkste geweest. Hitler, Stalin en Dzjengis Khan bereikten hun absolute controle over grote delen van de wereld door met woorden miljoenen anderen te overtuigen om de fysieke strijd te winnen. Zolang een AI-systeem mensen kan verleiden of dwingen om fysiek mee te strijden, heeft het überhaupt geen robots nodig.’
Hoe kan het dat we de risico’s om onszelf te vernietigen niet beter onder controle hebben nu we meer over onszelf en onze omgeving weten dan ooit? Eén van de oorzaken die Ord daarvoor aanvoert is het afnemen van het lezen van fictie. Als we ons verplaatsen in een personage proberen we met dat personage de problemen waarin het verzeild raakt op te lossen. We moeten ons situaties voorstellen waarin we ons niet eerder hebben bevonden. Door het lezen van fictie oefenen we onze verbeeldingskracht. We moeten zelf beelden en situaties creëren door het bestuderen van zwarte tekentjes op een wit vlak.
Ord noemt het gebrek aan verbeeldingskracht van veel mensen de oorzaak van het niet zien, of onderschatten van existentiële risico’s. Dit omdat mensen de waarschijnlijkheid van gebeurtenissen inschatten op basis van hun vermogen om zich voorbeelden te herinneren. Dergelijke herinneringen roepen sterke gevoelens op, wat helpt bij het vermijden van herhalingen van recente tragedies. Maar we hebben te weinig aandacht voor gebeurtenissen die ‘zo zeldzaam zijn dat ze zich niet in ons leven hebben voorgedaan, of die geen precedent hebben. Zelfs als experts het zeer waarschijnlijk achten dat een gebeurtenis die nog niet eerder heeft plaatsgevonden, zal plaatsvinden, hebben we grote moeite om dat te geloven totdat we het zien.’
Iets verbeelden of voorspellen kan soms ineens dicht bij elkaar komen. Datzelfde geldt voor je iets herinneren en verbeelden, wat in hetzelfde deel van de hersenen plaatsvindt. Het gaat er daarbij om nieuwe verbanden te leggen tussen het materiaal dat al in het brein is opgeslagen.
Wapens
Het kost me tijdens mijn vakantie nauwelijks moeite om niet op korte nieuwsberichten te klikken. Er komt meer ruimte in mijn geest vrij. Eenmaal thuis lees ik het snelle, gratis nieuws ook niet meer. Ik denk rustig na over de roman Onder asfalt waarin Maarten van der Graaff de Randstad in het jaar 2068 beschrijft.
Er zijn meer hedendaagse auteurs die over existentiële risico’s schrijven. Dit jaar verschenen bijvoorbeeld Zee nu, van Eva Meijer, Het water bewaart ons, van Haro Kraak en Staat van ontkenning, van Erik Rozing. In alle drie de romans is het waterpeil flink gestegen, zoals al heel lang in dikke wetenschappelijke rapporten wordt voorspeld. De uitkomst van de abstracte grafieken, de cijfers van de temperatuurstijgingen worden door deze drie schrijvers aanschouwelijk gemaakt in een verhaalwereld.
We zouden er goed aan doen de razendsnelle overgang van een leescultuur naar een schermcultuur te vertragen, schrijven Hisgen en Van der Weel. Ord wil zelfs dat we de hele technologische vooruitgang vertragen, zodat we extra tijd creëren om de risico’s ervan te onderzoeken.
Ik wil niet beweren dat het gebruikmaken van je verbeeldingskracht door fictie te lezen voor een betere wereld zorgt. Maar nu Europa weer een militaire macht van betekenis wil opbouwen, is het noodzakelijk óók meer aandacht te besteden aan de verhalen waardoor mensen bereid zijn om in actie te komen en de wapens op te pakken. Meer lange en minder korte teksten lezen kan helpen de democratie, de grutto en onszelf te beschermen.
