Bijna driehonderd kilometer voor Nova Nazaré is het er opeens. Vuur. Eerst als een rode gloed aan de horizon, maar al snel staat de tweebaansweg vol met rook. We stoppen. Door de duisternis is het lastig in te schatten, maar het lijkt er op dat een groot gebied is afgebrand. Het enige wat we horen is het knisperen van het langzaam uitdovende vuur, en af en toe een vallende tak.
Of ook deze brand is aangestoken, zullen we nooit zeker weten. Voor de hand ligt het wel. Ieder jaar verdwijnt er voor miljoenen hectaren natuur in Brazilië, om plaats te maken voor akkerbouw of veeteelt. Stukken bos afbranden is daartoe een effectieve methode. De bosbranden in de Amazone springen het meest in het oog, maar ook hier in de Cerrado, een soort savanne, grijpt het vuur om zich heen. Dat zorgt voor een enorm verlies aan biodiversiteit, en het verdwijnen van het bos wordt rechtstreeks in verband gebracht met de opwarming van de aarde.
Rondom de plaatsen Nova Nazeré en Água Boa, in de deelstaat Mato Grosso, draait alles om de sojaboon. Die wordt veel gebruikt in veevoer, en de teelt heeft een enorme vlucht genomen. De wereldbevolking groeit, en er is door de gestegen welvaart steeds meer vraag naar vlees. Brazilië is uitgegroeid tot de grootste soja-exporteur ter wereld.
De kaarsrechte wegen in dit deel van het land voeren langs eindeloze sojavelden. Kale velden, want we zitten net voor het plantseizoen. Het is gortdroog en bloedheet: ruim 35 graden. Om nog iets van de natuur te redden verplicht de Braziliaanse overheid boeren om een deel van het bos op hun land te laten staan. Dat heet de Reserva Legal. De meeste boeren hebben her en der dus nog wel een plukje van de oorspronkelijke vegetatie op hun land.
Daardoor komt de schaal van de verwoesting extra hard binnen: je kunt je goed voorstellen hoe het er hier niet lang geleden uitzag.
Het kan ook anders, zegt Rabobank. De Nederlandse boerenleenbank, al sinds 1989 actief in Brazilië, zegt zich in te zetten voor een duurzame vorm van landbouw. Uitgeputte of minder goede grond kan, met de juiste technieken, weer geschikt worden gemaakt voor de landbouw. Zo ziet de bank uit Utrecht het graag. Ze gaat er prat op in Brazilië een uiterst streng beleid te hebben tegen ontbossing. Dat gaat zelfs verder dan de regels van de Braziliaanse overheid. Iedereen die zich na 2005 schuldig heeft gemaakt aan illegale ontbossing is niet welkom als klant.
Liever doet Rabobank zaken met boerenbedrijven zoals die van de familie Borges. Zij hebben grote sojaplantages, onder andere in Nova Nazeré. Dochter Carla Borges heeft ‘een passie voor duurzaamheid’. Zo wordt het tenminste verwoord in een promotievideo van Rabobank uit 2019, waarin de familie Borges wordt opgevoerd. Samen met het Wereld Natuur Fonds breken de Braziliaanse boerenfamilie en Rabobank een lans voor de duurzame landbouw, die door de familie in de praktijk wordt gebracht in Brazilië.
Maar ís de familie Borges wel zo duurzaam?
Het landgoed in Mato Grosso is alleen te zien vanaf een onverharde weg. Zeldzame tegenliggers veroorzaken stofwolken die zo groot zijn dat pauzeren de enige optie is. De sojavelden zijn hier net zo kaal als bij de buren, maar er is wel één belangrijk verschil: de boerderij van de familie Borges is uitzonderlijk goed beveiligd. Overal staan hekken, en bij de toegangspoort hangen camera’s. We kunnen alleen om de boerderij heen rijden.
De familie mag gerust omstreden worden genoemd. Ze heeft volgens de openbaar aanklager van Mato Grosso tussen 2010 en 2019 voor meer dan 2700 hectare illegaal ontbost. Zo is in negen jaar tijd een natuurgebied verwoest ter grootte van de helft van natuurpark De Hoge Veluwe. Dat de familie een notoire ontbosser is, is te zien op satellietbeelden, vrij toegankelijk voor iedereen met een internetverbinding.
2010-2015
Dit zijn satellietbeelden van het bedrijf van de familie Borges. Ontbossing van dit deel van de boerderij begon in 2010. Tot en met 2015 werd er bijna 950 hectaren natuur vernietigd.
2015-2018
In de drie opvolgende jaren verdwenen er volgens de openbaar aanklager van de deelstaat Mato Grosso nog eens 900 hectaren.
2018-2023
Alleen al in 2019, het jaar waarin de promotievideo van Rabobank verscheen, verdwenen er vervolgens nog eens 913 hectaren.
Hier navraag naar doen bij Carla Borges is een mission impossible. Het FD zocht zowel vanuit Nederland als in Brazilië herhaaldelijk contact met haar, maar terugbelverzoeken werden nooit beantwoord. Wel was er contact via WhatsApp. Alle verzoeken om een interview en een bezoek aan de boerderij werden afgewezen. Op vragen over de ontbossing op het land van de familie ging Borges niet in. Aanbellen dan maar? De fixer van de FD-verslaggever ontraadt het. Deze lokale assistent vertrouwt de ongetwijfeld gewapende beveiligers niet, en we weten toch al dat we niet welkom zijn.
Ambtelijke molens draaien traag in Brazilië, maar de illegale ontbossing bleef bij de overheid niet onopgemerkt. De autoriteiten van de deelstaat Mato Grosso leggen de familie Borges vanaf 2020 embargo’s op voor ontbossing. Dit betekent dat het ontboste land niet voor economisch gewin gebruikt mag worden en, voor zover mogelijk, moet worden hersteld in de oorspronkelijke staat. Dit is een administratieve sanctie, bedoeld om de naleving van de milieuwetten af te dwingen. Naast een embargo worden ook vaak boetes uitgedeeld.
Na een embargo kan ook een gerechtelijke procedure volgen. Dat is het geval bij de familie Borges. Uit rechtbankdocumenten, opgevraagd in Brazilië, blijkt de omvang van de ontbossing.
De embargo’s van de deelstaat Mato Grosso staan in een online openbaar register. Met een paar muisklikken was voor iedereen, dus ook voor Rabobank, te zien dat de klant uit de promotievideo is bestraft voor grootschalige ontbossing.
Maar ondanks de embargo’s blijft de bank zakendoen met de familie Borges. Eind 2020 wordt een sinds 2015 bestaande kredietlijn opgehoogd. Het krediet gaat van bijna 52 miljoen Braziliaanse real naar ruim 332 miljoen real. In euro’s: van bijna €10 mln naar €63 mln, blijkt uit documenten uit een Braziliaans eigendomsregister.
Controleren of Rabobank nog meer ontbossers financiert in Brazilië lijkt op het eerste gezicht onmogelijk. De bank maakt niet openbaar wie zijn klanten zijn. Behalve als de bank er trots op is, zoals bij de familie Borges. Al wil de bank niet zeggen of die anno 2023 nog steeds klant is.
Relevant is het wel: de bank werd door milieuorganisaties zoals Greenpeace al eerder beschuldigd van het financieren van ontbossing, maar een rechtstreekse link werd op deze schaal nooit aangetoond. Steeds wees de bank als verdediging naar het eigen, strikte beleid.
Maar in Brazilië bestaat wèl een openbare bron met Rabobank-leningen. De Braziliaanse ontwikkelingsbank Banco Nacional de Desenvolvimento Econômico e Social (BNDES) is door de Braziliaanse staat opgericht om de eigen economie te stimuleren, onder andere door geld uit te lenen aan boeren en kleine ondernemers. Dat doet de bank niet rechtstreeks. BNDES maakt gebruik van het netwerk en de expertise van commerciële banken.
Waaronder Rabobank.
En al die leningen staan in een openbaar toegankelijke database. Dat maakt het mogelijk om de duurzame claims van Rabobank te controleren. Het geld is weliswaar afkomstig van BNDES, maar Rabobank is verantwoordelijk voor de selectie van de klanten, bevestigt de ontwikkelingsbank na vragen van het FD. Ook het risico op wanbetaling is voor Rabobank, net als de winst die er met de leningen gemaakt wordt. Volgens het eigen, strenge beleid mogen hier geen ontbossers tussen zitten.
Leningen
In deze cirkel staan 40.000 stippen. Elke stip staat voor een Braziliaanse boer die tenminste één BNDES-lening ontving van Rabobank. Van elk van deze leningen kennen we de naam en het persoonsnummer van de ontvanger, het bedrag van de lening, de rente en de (agrarische) sector waar het geld voor bedoeld is.
Embargo’s
De rode cirkel bevat 60.000 stippen. Dit zijn Braziliaanse boeren die ten minste één embargo opgelegd kregen door de Braziliaanse milieu-autoriteit Ibama. Van deze boeren kennen we de naam en het persoonsnummer, de omvang van het embargo in hectaren en de locatie van het embargo.
Overlap
Het FD zocht naar overlap tussen beide datasets en heeft ze daarom op persoonsnummer gekruist. We weten daarom tot op het persoonsnummer nauwkeurig dat een boer uit de Ibama-lijst dezelfde is als die uit de BNDES-database.
326 boeren
Uit de analyse blijkt dat er 326 boeren zijn die ná een ontbossingsembargo nog een lening konden afsluiten bij Rabobank. In totaal sloten zij 753 leningen af nadat zij door Ibama werden aangeduid als illegale ontbosser.
39 boeren
Daarnaast zijn er nog eens 39 boeren die een ontbossingsembargo kregen ná een lening van Rabobank, maar waar de lening nog altijd actief is. Rabobank heeft, ondanks het embargo, de banden met hen dus (nog) niet verbroken.
Amazone
De meeste embargo’s zijn opgelegd aan boeren in de Amazone, het bekendste en grootste Bioom (een gebied met gelijke overheersende vegetatie en klimaat). De Amazone is hier groen gekleurd.
Cerrado
Het FD ging voor dit verhaal langs bij boeren in de Cerrado, een soort savanne. Waar de ontbossing in de Amazone het afgelopen jaar afnam, blijft de ontbossing in de Cerrado nog flink stijgen. Volgens het Wereld Natuur Fonds gaat de natuurvernietiging er twee keer zo snel als in de Amazone.
84.000 hectaren
Bij de meeste administratieve sancties die Ibama oplegt, noemt het de omvang van het embargo. Het grootste embargo is meer dan 8000 hectaren, het kleinste embargo minder dan 1 hectare.
Gezamenlijk ontbosten de boeren in het FD onderzoek minstens 84.000 hectaren natuur, een gebied zo groot als alle Nederlandse bedrijventerreinen bij elkaar.
Reacties
In een reactie stelt Rabobank inderdaad klanten in de portefeuille te hebben die te maken hebben met een of meer Ibama-embargo’s die verband houden met ontbossing. Maar anders dan Ibama zelf stelt de bank dat een embargo van de milieu-autoriteit geen bestraffing is, maar slechts een verdenking.
Ibama stelt tegenover het FD echter dat een embargo een bestuurlijke sanctie is die de milieu-autoriteit pas oplegt nadat zij een milieuovertreding heeft vastgesteld en bewijs heeft verzameld voor illegaal handelen. Onderaan dit artikel staat een uitgebreide reactie van de Rabobank.
In reactie op vragen van het FD stelt BNDES de Rabobank om opheldering te gaan vragen. De ontwikkelingsbank gaat niet in op de vraag of de leningen van Rabobank in strijd zijn met het BNDES-beleid.
De Banco Central do Brasil, belast met het toezicht op banken, laat weten dat het in Brazilië verboden is om activiteiten te financieren op land waar een embargo op rust. Deze regel geldt vooralsnog alleen voor het Amazonegebied.
Een van de honderden boeren uit de BNDES-database is Reinaldo Marques Queiroz. Hij kreeg in september 2021 een lening van Banco De Lage Landen Brasil, een volle dochter van Rabobank, van 189.550 real, omgerekend bijna €36.000. Maar op zijn land rust al sinds 2009 een embargo ter grootte van 177 hectaren, vanwege ontbossing. Ook kreeg hij boetes omdat hij zich niet aan het embargo hield. Nog altijd heeft hij het stuk natuur niet hersteld en daarom werd zijn embargo in januari 2020 nog hernieuwd door Ibama.
Het land van Reinaldo Marques Queiroz ligt hemelsbreed zo’n 20 kilometer van het landgoed van Borges. Zeker voor Braziliaanse begrippen is dat vlakbij. Marques Queiroz vormt een een uitzondering tussen de sojaboeren in dit deel van Mato Grosso. Hij is een veeboer. Voordat we ons melden bij het hoofdgebouw, rijden we naar het stuk land waar een embargo op rust. We willen weten of het, tegen de regels in, wordt gebruikt.
Er is geen twijfel mogelijk. Terwijl we met behulp van onze gps-ontvanger de coördinaten controleren, staart van achter het hek een grote kudde koeien ons nieuwsgierig aan.
Marques Queiroz is zelf niet aanwezig. Behalve deze boerderij heeft hij nog meer bedrijven. Het verzorgen van zijn kudde laat hij grotendeels over aan Edvan Bispo, een veertiger die nog het meeste wegheeft van een ouderwetse cowboy. Hij draagt een gescheurde spijkerbroek over zijn laarzen, en op zijn riem prijkt een hoefijzer. In plaats van een paard maakt hij gebruik van een lichte motorfiets, een oude Honda.
Edvan biedt aan om ons rond te leiden. Tot onze verbazing leidt hij ons regelrecht naar de kudde, de plek van het embargo dus. Als we hem ernaar vragen reageert hij gelaten. ‘Mijn baas is er mee bezig. Hij heeft een deskundige ingehuurd om te kijken hoe de schade kan worden hersteld.’
Daar doet hij dan wel bijzonder lang over, want het eerste embargo dateert dus al van 2009. Later zullen we bellen met Marques Queiroz, om hem te vragen naar het embargo en de lening. Hij reageert kortaf en ontwijkend. Er wordt inderdaad aan gewerkt, en hij probeert de hoogte van de boetes, die hij onterecht vindt, aan te vechten. Ook op deze zaak wil Rabobank niet reageren.
Op het land van Borges en Marques Queiroz is het bos al verdwenen. De akkerbouw en veeteelt rukken steeds verder op.
Maar nog niet alles is verloren in Mato Grosso. Tweehonderd kilometer ten noorden van Agua Boa begint het Xingu-park. Na opnieuw uren stofhappen langs kale sojavelden krijgen we het gevoel bij een oase te zijn aanbeland. Met meer dan 26.000 vierkante kilometer is het Parque Indígena do Xingu één van de grootste reservaten ter wereld. Hier wonen de oorspronkelijke bewoners van Brazilië, deels nog op de traditionele manier van hun voorouders, in de oorspronkelijke natuur.
Ook de familie van Kulumáka Kaú Matipu. Hij werkt voor Atix, de Associação Terra Indígena Xingu. Deze organisatie is opgericht door de inheemse bevolking, omdat de bescherming door de overheid in hun ogen tekortschoot. ‘Sojaboeren proberen stukken van het park in te pikken’, zegt Kulumáka. 'Bovendien hebben we last van het vele landbouwgif wat wordt gebruikt. De vervuiling bereikt via de rivier het park.’
Bij Atix kan Kulumáka niet veel meer doen dan problemen rapporteren bij de overheidsdiensten, maar dat maakt zijn werk niet minder gevaarlijk. In Brazilië worden ieder jaar tientallen milieu- en mensenrechtenactivisten vermoord. Ook Kulumáka is bedreigd en aangevallen. Tijdens het interview buigt hij voorover. Met zijn vingers duwt hij het zwarte haar bovenop zijn hoofd opzij. Daar zit een litteken verstopt. ‘Van de kolf van een pistool. Een groep mannen hield me vast. Ik kon me losrukken en wegrennen, anders had ik hier niet gestaan.’
Kulumáka heeft een boodschap voor de buitenlandse financiers van de soja-industrie. ‘Kom kijken wat je hier aanricht. We zijn niet tegen economische ontwikkeling. Maar het moet toch mogelijk zijn om geld te verdienen zonder de natuur te verwoesten?’
In Brasilia echoën zijn woorden nog na. We zijn naar de Braziliaanse hoofdstad gekomen voor één laatste interview. Met Jair Schmitt, in zekere zin de evenknie van Kulumáka bij de landelijke milieuautoriteit Ibama. De twee mannen hebben alle twee ‘bescherming van het milieu’ bij hun functieomschrijving staan. Alleen heeft Schmitt veel meer macht, in ieder geval op papier.
Onder de ultrarechtse president Jair Bolsonaro werd er op Ibama flink bezuinigd. De gevolgen laten zich raden. Onder Bolsonaro’s bewind (1 januari 2019-31 december 2022) verdween alleen al in de Amazone voor meer dan 45.000 vierkante kilometer aan bos — meer dan de totale oppervlakte van Nederland. Maar onder de huidige president Lula, een sociaaldemocraat, waait er duidelijk een andere wind. Hij belooft de natuur te beschermen en Ibama neemt weer meer inspecteurs aan.
Schmitt kan en mag niet praten over individuele gevallen, dus we worden niet veel wijzer over Rabobanks klanten in Brazilië. Maar als hij wordt gevraagd naar de rol van de banken bij het voorkomen van ontbossing veert hij op. Als alle banken consequent zouden eisen en controleren dat het geld niet gebruikt mag worden voor ontbossing zou dat volgens hem veel helpen.
‘Het is eigenlijk heel simpel’, stelt Schmitt. ‘Vraag heel goed door naar waar het geld voor wordt gebruikt. Welk deel van het land? Heb je daar een vergunning voor? Banken moeten beter hun huiswerk doen.’
Reactie Rabobank
In een reactie stelt de Rabobank inderdaad klanten in portefeuille te hebben die te maken hebben met een of meer embargo’s van milieuautoriteit Ibama die verband houden met ontbossing. Maar anders dan Ibama zelf stelt de bank dat een embargo een verdenking is, geen vaststelling van geconstateerd illegaal handelen.
Wel is het opleggen van een embargo door Ibama aanleiding voor een klantonderzoek, maar het is op zichzelf niet voldoende om afscheid te nemen van een klant of een klant te weigeren. De klant kan immers nog in beroep gaan. Ook zou een embargo onterecht opgelegd kunnen zijn, als er bijvoorbeeld wel een vergunning voor de bomenkap is afgegeven, aldus Rabobank.
De bank spreekt ook van ‘beperkende omstandigheden’ in de lijst van Ibama. ‘Op niveau van staten of gemeentes kunnen vergunningen zijn verstrekt die niet bij Ibama bekend zijn. Soms is ook sprake van administratieve inconsistentie.’
Ibama stelt tegenover het FD dat een embargo een bestuurlijke sanctie is die het oplegt nadat zij een milieuovertreding heeft vastgesteld. Ibama zegt zeer zorgvuldig te werk te gaan voordat een embargo wordt opgelegd. Er wordt onder andere gebruikgemaakt van satellietbeelden en veldonderzoek.
Het FD sprak voor dit artikel met experts in de bestrijding van ontbossing in Brazilië. Die kennen veel gewicht toe aan de embargo’s van Ibama als instrument voor de bestrijding van ontbossing. Ook de toezichthouder op de banken, de Braziliaanse centrale bank, doet dat. In diverse beleidsregels van de centrale bank wordt het ontbreken van een Ibama-embargo gebruikt als voorwaarde om financiering toe te kennen.
Zo is het in het Amazonegebied dus verboden om activiteiten op land met een embargo te financieren. Rabobank gaat niet in op relaties met individuele klanten en wil dus niet reageren op de bevindingen over de twee klanten uit de reportage, de familie Borges en Reinaldo Marques Queiroz.
Lees hier de uitgebreide reactie van de Rabobank (pdf).
Verantwoording
Het FD deed data-onderzoek naar de directe financiering van boeren door de Rabobank in Brazilië. De resultaten van het onderzoek en de gehanteerde methode zijn voor publicatie twee keer uitgebreid besproken met Rabobank.
Voor het onderzoek naar de leningen van Rabobank in Brazilië is gebruikgemaakt van openbare bronnen en datasets. Het Braziliaanse Instituut voor Milieu en Hernieuwbare Natuurlijke Hulpbronnen (Ibama) is de administratieve arm van het Braziliaanse Ministerie van Milieu. Ibama stelt embargo’s in op gebieden waar milieuovertredingen hebben plaatsgevonden, zoals ontbossing.
Een embargo is een administratieve sanctie die inhoudt dat een illegaal aangetast gebied niet voor economische doelen gebruikt mag worden, totdat het hersteld is. Ibama legt een embargo pas op na vaststelling van illegale activiteiten, en gebruikt hiervoor satellietbeelden, veldonderzoek en informatie over vergunningen.
Onder andere de Braziliaanse centrale bank, de toezichthouder op de banken in Brazilië, gebruikt de embargo’s in diverse beleidsregels omtrent het financieren van ontbossing. Zo mag een bank in de Amazone geen stukken land financieren waarop een embargo van Ibama rust.
Ibama houdt een onlineregister met actieve embargo’s bij. Opgeheven embargo’s, bijvoorbeeld omdat het land is hersteld, komen niet voor op de lijst. Het FD downloadde de lijst op 21 augustus 2023. Op dat moment kent de lijst 80.555 actieve embargo’s. Niet alle embargo’s houden verband met ontbossing en Ibama houdt niet systematisch bij welke embargo’s wel en niet over ontbossing gaan.
Het FD heeft daarom een tekstfilter gebruikt om alléén ontbossingembargo’s er uit te filteren. De lijst bevat informatie als naam, persoonlijke (belasting)nummer of bedrijfsnummer, staat, gemeente, het soort overtreding en in sommige gevallen ook het aantal hectare.
BNDES, de ontwikkelingsbank van de Braziliaanse overheid, ondersteunt kleinschalige (agro-)economische ontwikkeling. Omdat de bank zelf geen vestigingen heeft, wordt er vaak gebruikgemaakt van private geaccrediteerde financiële instellingen, zoals banken, om geld uit te lenen. Die tussenpersonen zijn volledig verantwoordelijk voor het afsluiten van de lening.
De private banken zijn verantwoordelijk voor de financieringsanalyse en de voorwaarden en dragen daarbij het risico op niet-betaling. Het is aan deze tussenpersonen om de kredietaanvragen te accepteren of niet. Lees hier meer over de constructie. Banco Rabobank International Brasil S.A. en Banco de Lage Landen Brasil S.A., beide onderdeel van Rabobank, zijn twee van deze private geaccrediteerde financiële instellingen.
Op de site van BNDES staat een register met alle door financiële instellingen afgegeven BNDES-leningen. De database bevat naast de ontvanger van de lening, bijvoorbeeld ook informatie over de datum, de omvang en de sector. Ook vermeldt BNDES of de lening nog actief is. Navraag bij BNDES leert dat de status maandelijks wordt geüpdatet.
Het FD gebruikte de persoons- en bedrijfsnummers uit de Ibama lijst om de application programming interface (API) van BNDES te bevragen. We weten derhalve tot op het persoonsnummer nauwkeurig dat een boer uit de Ibama-lijst dezelfde is als die uit de BNDES-database. Vervolgens zijn de data waarop de leningen werden afgegeven vergeleken met de data waarop de embargo’s zijn afgegeven.
Daaruit blijkt dat er in totaal 326 boeren zijn die na een ontbossingsembargo tenminste één lening afsloten bij Rabobank of De Lage Landen. In totaal kregen zij 753 leningen ná een ontbossingsembargo. Daarnaast zijn er nog eens 39 boeren die een embargo opgelegd kregen ná een Rabobank-lening, maar waar de lening nog altijd ‘actief’ is. Rabobank heeft, ondanks het embargo, de banden met hen dus (nog) niet verbroken.
Met medewerking van Poliana Dallabrida Wisentainer, Repórter Brasil
Met dank aan Gabriela Russo Lopes, Universiteit van Amsterdam
Deze publicatie is tot stand gekomen met steun van het Fonds Bijzondere Journalistieke Projecten:
